PASTERZE KOŚCIOŁA

 

Członkowie Kościoła nie są równi co do władzy i godności. Jezus Chrystus chciał, by Jego Kościół, jako społeczność widzialna i hierarchiczna, składał się z członków dwojakiego rodzaju, z jednej strony nauczających i rządzących, z drugiej nauczanych i rządzonych. Inaczej mówiąc, są tu pasterze i wierni.

 

Najwyższy pasterz: Papież

 

Na czele Kościoła nauczającego stoi papież (z greckiego pappas – ojciec), następca św. Piotra na stolicy rzymskiej; jest on namiestnikiem, zastępcą Jezusa Chrystusa, głową Kościoła widzialnego. Pan Jezus jest jego głową niewidzialną. Ponieważ jednak Kościół jest społecznością widzialną, potrzebna mu jest głowa widzialna, która zastępuje i reprezentuje Chrystusa na ziemi.

Św. Piotr, który swą władzę duchową otrzymał od samego Jezusa Chrystusa, był założycielem i pierwszym biskupem Kościoła rzymskiego; w Rzymie założył stolicę zarządu całego Kościoła. Dlatego właśnie biskupi rzymscy są prawowitymi następcami św. Piotra i spadkobiercami całej jego władzy.

Różne określenia, jakie dajemy papieżowi, wyrażają funkcje, które pełni wobec wiernych. Np. nazywamy go Ojcem świętym, ponieważ jest Ojcem wszystkich pasterzy i wiernych; Najwyższym Kapłanem (Pontifex Maximus), ponieważ jest on księciem kapłanów, biskupem biskupów; patriarchą powszechnym, czyli ekumenicznym, ponieważ władza jego przewyższa władzę wszystkich innych. „Biskup rzymski prawnie wybrany, po przyjęciu elekcji otrzymuje natychmiast z ustanowienia Bożego pełnię najwyższej jurysdykcji” (K. P. K., kan. 219).

 

Kardynałowie

 

Kardynałowie są pomocnikami papieża w zarządzie Kościołem. Tworzą oni Święte Kolegium. Liczba kardynałów nie była zawsze jednakowa. Od Sykstusa V było ich siedemdziesięciu i podzieleni byli na trzy grupy: sześciu kardynałów-biskupów; pięćdziesięciu kardynałów-kapłanów i czternastu kardynałów-diakonów. W naszych czasach, ze względu na wzrastające potrzeby Kościoła, papież powiększył Kolegium kardynalskie.

Godność kardynalska w Kościele jest najwyższa po papieskiej. Kardynałowie cieszą się w całym Kościele wielu przywilejami (K. P. K., kan. 239); stanowią oni senat papieża. „Kardynałowie świętego Kościoła rzymskiego tworzą Senat Pontyfikalny rzymski i są radcami papieża i głównymi pomocnikami w zarządzie Kościoła” (kan. 230). Kardynałowie stoją na czele różnych kongregacji rzymskich, te zaś dzielą między siebie, stosownie do zarządzeń papieża, sprawy władzy kościelnej.

Kardynał pochodzi z łacińskiego cardo – zawiasy. „Podobnie jak drzwi w domu obracają się na zawiasach, tak Stolica Apostolska, będąca bramą całego Kościoła, obraca się na kardynałach i przez nich jest podtrzymywana” (Eugeniusz IV, Const. Non mediom).

Nazwa kardynałów-biskupów stąd pochodzi, że są oni biskupami siedmiu stolic otaczających Rzym: Ostii, Porto, Preneste (Palestrina), Albano, Sabiny, Tusculum (Frascati), Veletri. „Kardynał-dziekan dodaje do swej diecezji diecezję Ostii, która zawsze należy do innej diecezji przyrzymskiej, podległej kardynałowi-dziekanowi” (K. P. K., kan. 236, § 4). Kardynałowie-kapłani wywodzą swą nazwę z tytułu kościoła im powierzonego, który jest prezbiterialny (kapłański), tzn. że tym kościołem zarządzał dawniej kapłan. Kardynałowie-kapłani są prawie wszyscy biskupami. Wreszcie kardynałowie-diakoni wywodzą swą nazwę z tytułu, którym, jest diakonia, czyli oratorium kierowane niegdyś przez diakona.

Zebrania Świętego Kolegium pod przewodnictwem papieża nazywają się konsystorzem. Tutaj omawia się wszelkie sprawy Kościoła; tutaj Ojciec św. prekonizuje, czyli kanonicznie ustanawia biskupów.

Przed Soborem Watykańskim II było jedenaście Kongregacji, a mianowicie: 1) Świętego Oficjum (św. inkwizycja) dla strzeżenia wiary i obyczajów i dla badania podejrzanych książek. 2) Konsystorialna, zajmuje się sprawami związanymi z zakładaniem i dzieleniem prowincji i diecezji oraz nominacją biskupów. 3) ds. Sakramentów, ma powierzone całe prawodawstwo dotyczące sprawowania siedmiu sakramentów świętych. 4) Soboru, zajmuje się sprawami dotyczącymi dyscypliny kleru świeckiego i wiernych. 5) Spraw Zakonnych, której podlegają sprawy zarządu, dyscypliny zakonów i zgromadzeń zakonnych. 6) Rozkrzewiania Wiary, zajmuje się misjami. 7) Świętych Obrzędów, której podlegają sprawy związane z obrzędami, ceremoniami Kościoła łacińskiego i kanonizacją świętych. 8) Ceremonialna, zajmuje się ceremoniami kaplicy i dworu papieskiego. 9) do Nadzwyczajnych Spraw Kościoła, której podlegają sprawy diecezji, nominacji biskupów, zawierania i zatwierdzania konkordatów itd., pertraktacje z rządami. 10) ds. Seminariów i Uniwersytetów, dla wszystkich spraw związanych ze studiami i administracją tego rodzaju zakładów. 11) ds. Kościoła Wschodniego, zajmuje się tym wszystkim, co dotyczy Kościołów wschodnich.

Z chwilą śmierci papieża, kardynałowie załatwiają naglące potrzeby w zarządzie Kościoła i administrują majątkiem Stolicy Apostolskiej. Obecnie tylko im przysługuje prawo wyboru nowego papieża (can. 233), którego wybiera się zwykle spośród nich. Miejsce, gdzie zamykają się dla dokonania elekcji, nazywa się konklawe. Tym słowem określa się również zgromadzenie kardynałów.

 

Biskupi

 

Z greckiego episkopos – stróż, nadzorca. Biskupi są prawowitymi pasterzami Kościoła, podległymi papieżowi. – „Biskupi są następcami Apostołów i z boskiego ustanowienia otrzymują zarząd poszczególnych kościołów, czyli diecezji, z władzą zwyczajną, zależną jednak od papieża” (kan. 329, § 1). Biskupi są następcami Apostołów, ponieważ misja, jaką otrzymali, aby nauczać narody aż do końca wieków, miała przechodzić na ludzi obdarzonych tym samym znamieniem i tym samym autorytetem. Ale biskupi nie posiadają jurysdykcji nieograniczonej, jaką mieli Apostołowie nad wszystkimi Kościołami pod władzą Piotrową. Ich władza jest ograniczona do tego Kościoła, który im został wyznaczony.

„Dla otrzymania godności biskupiej musi każdy kandydat, choćby nawet został wybrany, przedstawiony lub wyznaczony przez jakąś władzę cywilną, uzyskać nadanie tytułu, czyli ustanowienie kanoniczne, mocą którego staje się biskupem opróżnionej diecezji; to ustanowienie może dać tylko Biskup Rzymski” (kan. 332, § 1).

Rząd, który otrzymał od Stolicy świętej przywilej wyznaczania kandydatów na godność biskupią, przedstawia ich tylko papieżowi dla dokonania wyboru, ale nie udziela im żadnej duchowej jurysdykcji i nie może ich pozbawić władzy. Tak więc biskupi otrzymują władzę zarządzania diecezją jedynie od papieża i tylko papież ma prawo pozbawić ich stolicy biskupiej.

Wszyscy biskupi, nie wyłączając Namiestnika Chrystusowego, są równi co do charakteru kapłańskiego: posiadają pełnię kapłaństwa. Jednakże pod względem władzy jurysdykcji rozróżniamy, prócz Namiestnika Chrystusowego, biskupów ordynariuszy, którzy mają władzę jurysdykcji nad jedną określoną diecezją; biskupów tytularnych, którzy posiadają święcenia biskupie bez aktualnej jurysdykcji nad jakąś diecezją. Do niektórych stolic biskupich przywiązane są tytuły bądź tylko honorowe, bądź uprawniające do szerszej jurysdykcji. Są to tytuły arcybiskupów, prymasów i patriarchów.

Arcybiskupi byli to początkowo biskupi głównych stolic; obecnie są to biskupi stojący na czele całej prowincji kościelnej i mający podlegających sobie biskupów. Nazywają się też metropolitami, ponieważ bywali najczęściej mianowani w dużych miastach, czyli metropoliach.

Arcybiskupi mają prawo nosić paliusz w diecezjach należących do ich metropolii. Paliusz jest to taśma z białej wełny ozdobiona sześciu krzyżykami, wyszytymi czarnym jedwabiem, poświęcona na grobie św. Piotra przez papieża i posłana arcybiskupom na znak uczestnictwa w najwyższej władzy kościelnej.

Prymasi są to biskupi, którzy godnością przewyższają metropolitów i biskupów jakiegoś kraju.

Patriarchowie są to biskupi, którzy jurysdykcją przewyższają arcybiskupów i prymasów, gdyż ta rozciąga się na jakiś cały naród lub większy obszar.

Obecnie w Kościele katolickim jest 15 patriarchatów, a mianowicie:

a) Rzym, Konstantynopol, Jerozolima.

b) Aleksandria: obrządku łacińskiego i koptyjskiego.

c) Antiochia: obrządku łacińskiego, syryjskiego, melchickiego i maronickiego.

d) Babilon: obrządku chaldejskiego.

e) Cylicja: obrządku ormiańskiego.

f) Wenecja (1451) i Lizbona (1716).

g) Patriarchat Indii Zachodnich (1540) z siedzibą w Madrycie i patriarchat Indii Wschodnich (1886) z siedzibą w Goa.

Legaci są to dostojnicy Kościoła wysłani przez papieża, by go reprezentowali lub spełniali w jego imieniu jurysdykcję. „Biskup rzymski ma prawo, zupełnie niezależnie od władzy świeckiej, wysyłać legatów na cały świat” (kan. 265). Należy odróżnić zwykłych legatów mających jakąś misję stałą i legatów nadzwyczajnych spełniających misję czasową. „Legat a latere jest to nazwa kardynała wysyłanego z tym tytułem, jakoby alter ego, przez Namiestnika Chrystusowego, a który ma taką władzę, jaką mu powierza papież” (kan. 266). Zwykli legaci, stosownie do charakteru lub rozciągłości otrzymanej władzy, noszą nazwę nuncjuszów, internuncjuszów lub delegatów apostolskich.

„Terytoriami, w których diecezje nie zostały erygowane, rządzą wikariusze lub prefekci apostolscy. Mianuje ich tylko Stolica Apostolska” (kan. 293). Wikariusz apostolski jest zwykle biskupem tytularnym; prefekt apostolski nie posiada zazwyczaj godności biskupiej. Jedni i drudzy mają rangę ordynariuszy diecezjalnych. „W swoich terytoriach mają oni takie prawa i władzę, jak biskupi rezydencjalni w swoich diecezjach, chyba że Stolica Apostolska ją w czymś ograniczyła” (kan 264, § 1).

Obecne prawo kościelne odróżnia godność administratora apostolskiego od godności wikariusza apostolskiego. „Z ważnych, szczególnych powodów papież powierza niekiedy kierownictwo diecezji prawnie erygowanej, której stolica wakuje lub nie, administratorowi apostolskiemu czy to na stałe, czy też na pewien czas” (kan. 312).

 

Prałaci

 

„Jakkolwiek niektórzy duchowni otrzymują tytuł prałata honoris causa nie otrzymując przez to żadnej jurysdykcji, to jednak prawo nazywa prałatami, w ścisłym znaczeniu tego słowa, tych duchownych świeckich lub zakonnych, którzy otrzymują jurysdykcję zwyczajną w zakresie zewnętrznym” (kan. 110).

Jest więc różnica między prałatami właściwymi i prałatami honorowymi.

Prałaci właściwi, zwani też prałatami jurysdykcyjnymi. „Ci, którzy stoją na czele własnego terytorium, oddzielonego od diecezji; noszą oni nazwę opatów lub prałatów udzielnych, zależnie od tego, czy ich kościół ma godność opacką, czy też tylko prałacką” (kan. 319). Ci, którzy mają jurysdykcję nad osobami wyjętymi spod jurysdykcji biskupiej, ale nie mieszkają na terytorium wyjętym; np. prałaci wojskowi. Przełożeni klasztorów wyjętych i kościołów wyjętych: a mianowicie opaci klasztorów wyjętych i przełożeni generalni lub prowincjalni zakonów wyjętych.

Prałaci honoris causa, czyli bez jurysdykcji, to ci, którzy otrzymali ten tytuł od Stolicy Apostolskiej, tak jak wielu duchownych należących do Kurii Rzymskiej. Co roku Rocznik Pontyfikalny ogłasza listę takich prałatów. Na pierwszym miejscu należy wymienić tu protonotariuszy apostolskich, następnie prałatów domowych Jego Świątobliwości i wreszcie szambelanów i kapelanów papieskich.

 

Współpracownicy biskupa

 

W zarządzie diecezji pomaga biskupowi Kuria diecezjalna, składająca się z wikariusza generalnego i różnych dostojników współdziałających w pracy administracyjnej biskupa lub pełniących funkcje sądownicze.

Kanonicy: „Kapituła kanoników czy to katedralna, czy też kolegiacka jest to kolegium duchownych ustanowione dla podniesienia świetności nabożeństw w jakimś kościele. Kapituła katedralna ma nadto według świętych kanonów pomagać biskupowi w zarządzie diecezji jako jego senat i rada, a w razie opróżnienia stolicy biskupiej zarządzać zastępczo diecezją” (kan. 391, § 1).

Główne prawa i obowiązki kanoników są następujące: 1) odprawiać należycie codziennie służbę Bożą w chórze; 2) asystować biskupowi w pontyfikalnych ceremoniach; 3) zajmować pierwsze miejsce po biskupie; 4) wykonywać, kiedy stolica wakuje, jurysdykcję biskupią aż do wybrania w ciągu ośmiu dni wikariusza kapitulnego, którego zadaniem jest zarządzanie diecezją do objęcia stolicy przez następcę.

 

Drugorzędni pasterze

 

Proboszczowie zarządzający w zależności od biskupa parafiami nazywani są współpracownikami biskupów, ponieważ i oni są ministrami zbawienia dusz. Otrzymują oni swą władzę bezpośrednio od biskupów.

Wikariusze: „O ile proboszcz, z powodu dużej liczby swych parafian lub z innych względów, nie może, zdaniem ordynariusza, podołać pracy duszpasterskiej, należy dać mu jednego lub kilku wikariuszy – współpracowników, którym trzeba wyznaczyć słuszne wynagrodzenie” (kan. 476, § 1).

Oprócz proboszczów i ich wikariuszy są inni jeszcze kapłani piastujący urząd odnoszący się do zbawienia dusz, np. kapelani, którzy są także pomocnikami biskupów.

Chrześcijanie nie będący pasterzami w Kościele nazywają się wiernymi laikami lub po prostu wiernymi. Nie mają oni władzy kościelnej, ale powinni wspierać ją współpracując z misją apostolską hierarchii dla szerzenia królestwa Bożego; powinni pomagać jej swymi środkami; powinni uczestniczyć w różnych dziełach katolickich parafii.

 

WŁADZA W KOŚCIELE

 

Kościół nauczający posiada trojaką władzę: nauczycielską, kapłańską i pasterską, ponieważ Jezus Chrystus jako nauczyciel, kapłan i król powierzył pasterzom swego Kościoła obowiązek nauczania wiernych, uświęcania ich przez sprawowanie sakramentów świętych i kierowania nimi na drodze zbawienia.

Wszyscy chrześcijanie powinni być doskonale zjednoczeni i poddani Kościołowi, jeśli chcą uczestniczyć w jego życiu i zbawić się. „Nie może mieć Boga za Ojca, kto nie ma Kościoła za matkę” (św. Cyprian, De unit. Eccl.).

W każdej społeczności dobrze zorganizowanej piastujący władzę tworzą hierarchię. W Kościele należy rozróżnić dwojaką hierarchię: kapłańską i jurysdykcyjną.

Hierarchia kapłańska wywodzi się ze święceń kapłańskich, a jej władza dotyczy uświęcania dusz. Hierarchia jurysdykcyjna pochodzi z posłannictwa otrzymanego od władzy wyższej; jej przedmiotem jest nauczanie i rządzenie.

Namiestnik Chrystusowy piastuje w Kościele najwyższą władzę, którą posługuje się całkiem niezależnie; na drugim miejscu i w zależności od papieża mają władzę także biskupi. Do nich to w osobie Piotra i Apostołów rzekł Pan Jezus: „Idąc, nauczajcie wszystkie narody… nauczając je zachowywać wszystko, cokolwiek wam przykazałem” (Mt 28, 19-20). Pasterze podrzędni uczestniczą we władzy biskupa w tym znaczeniu, że otrzymują od niego prawo nauczania i rządzenia duszami powierzonymi ich pieczy. Nie są oni jednakże ani sędziami wiary, ani radcami biskupa w zarządzie diecezją.

Władza Biskupa Rzymskiego

 

„Biskup Rzymski, następca św. Piotra w prymacie, ma nie tylko pierwszeństwo honorowe, ale również, pełną i najwyższą władzę jurysdykcji nad całym Kościołem zarówno w sprawach wiary i moralności, jak i w tym, co dotyczy karności i zarządu Kościoła na całym świecie” (kan. 218). Ojciec światy posiada tę najwyższą władzę, ponieważ jako następca św. Piotra posiada w Kościele prymat dany księciu Apostołów przez Chrystusa Pana.

„Św. Piotr, książę i głowa Apostołów… żyje, rządzi i sądzi wciąż w swoich następcach, biskupach świętej Stolicy Rzymskiej, przez niego założonej i krwią jego uświęconej” (Sobór wat. I, Const. Pastor aeternus, rozdz. 2).

Jezus Chrystus dał św. Piotrowi prymat nad Apostołami i uczniami. Uczy nas o tym Ewangelia:

a) Pan Jezus przygotował ten prymat nadając Szymonowi, synowi Jony, nowe imię – Kefasa, czyli Piotra albo Opoka (J 1, 42); kamieniem węgielnym, czyli opoką jest przede wszystkim sam Chrystus Pan (Dz 4, 11).

b) Pan Jezus przyobiecał ten prymat mówiąc doń: „Ty jesteś Opoką, a na tej Opoce zbuduję Kościół mój” (Mt 16,18).

c) Pan Jezus dał mu ten prymat, kiedy po swym zmartwychwstaniu rzekł doń: „Paś baranki moje, paś owce moje” (J 21, 16-17).

W Ewangelii i w Dziejach Apostolskich św. Piotr występuje zawsze jako pierwszy, choć nie był najstarszy ani wiekiem, ani powołaniem, ani nie wyróżniał się wiedzą. Wymieniany jest jako pierwszy w wykazie Apostołów; on pierwszy wyznał wiarę; on pierwszy z Apostołów ujrzał Zbawcę zmartwychwstałego; on pierwszy dał o Nim świadectwo wobec całego ludu; on pierwszy stwierdził wiarę przez cud; on pierwszy nawracał żydów; on pierwszy przyjął pogan; on pierwszy zabrał głos na soborze w Jerozolimie; on pierwszy widział się ze św. Pawłem, zanim, ten podjął urząd apostolski. „Przyszedł go zobaczyć, ażeby było wiadome na zawsze, iż każdy, choćby najuczeńszy, choćby najświętszy, choćby był samym św. Pawłem, powinien ujrzeć Piotra” (Bossuet, Kazanie o jedności, cz. I).

Kościół zawsze wierzył w prymat św. Piotra. Ojcowie, świadkowie i interpretatorzy wiary pierwotnej nazywają św. Piotra pierwszym kapłanem chrześcijaństwa, nauczycielem całego świata, głową, księciem Apostołów. Tak więc zawsze i wszędzie miał Piotr nad Apostołami nie tylko prymat honorowy, ale ponadto prymat jurysdykcyjny. Prawdą wiary jest, że Pan Jezus dał św. Piotrowi prymat. Sobór watykański I rzuca anatemę na tych, którzy temu przeczą. „Jeśliby kto twierdził, że św. Piotr Apostoł nie został przez Chrystusa Pana ustanowiony księciem Apostołów i głową widzialną całego Kościoła wojującego albo że tenże Piotr otrzymał bezpośrednio i wprost od Chrystusa Pana tylko prymat honorowy, a nie prawdziwą i właściwą jurysdykcję, zasługuje na wyłączenie ze społeczności kościelnej” (Sobór Watykański I, Const. Pastor aeternus, rozdz. 1).

Sobór Watykański I orzekł, iż Biskupi Rzymscy są z prawa boskiego następcami św. Piotra w jego prymacie nad całym Kościołem. Jest to więc prawda wiary. „Jeśliby kto twierdził, że św. Piotr nie ma z ustanowienia Jezusa Chrystusa, czyli z prawa boskiego wieczystych następców w prymacie nad całym Kościołem, albo że Biskup Rzymski nie jest następcą Piotra w tymże prymacie, zasługuje na wyłączenie ze społeczności kościelnej” (Sob. Wat. I, Const. Pastor aeternus, rozdz. 2). Przecież w istocie prymat został ustanowiony nie tylko dla św. Piotra, ale dla całego Kościoła.

Od czasów apostolskich aż do naszych dni Biskup Rzymski był zawsze uważany za przełożonego innych biskupów, za centrum i nieodzownego wodza całego Kościoła, ponieważ był następcą św. Piotra na stolicy biskupiej w Rzymie. „Z tym Kościołem, mówi św. Ireneusz, muszą, ze względu na jego zwierzchnie pierwszeństwo, łączyć się i zgadzać wszystkie Kościoły, to jest wszyscy wierni, gdziekolwiek by byli”.

Biskupi Rzymscy od samego początku zawsze wykonywali przełożeństwo nad całym Kościołem. Nawet w czasach prześladowań nie omieszkał papież św. Klemens interweniować w Koryncie, św. Wiktor w Azji, a św. Stefan w Afryce. Kiedy prześladowania ustały, supremacja Biskupów Rzymskich nabiera większego znaczenia i okazałości. Zewsząd zasięga się ich rady; oni wydają prawa i dekrety obowiązujące powszechnie; oni zwołują sobory i przewodniczą im; oni załatwiają sprawy apelacyjne od wyroku biskupów, a nawet patriarchów; oni degradują niegodnych biskupów, ustanawiają na ich miejsce tych, którzy byli niesprawiedliwie pozbawieni stolicy, albo też dają im schronienie w Rzymie; oni potępiają heretyków, rozstrzygają decydująco w sprawach kościelnych.

Namiestnik Chrystusowy jest głównym nauczycielem i strażnikiem prawdy objawionej. Do niego należy:

a) orzekać w tym, w co Jezus Chrystus nakazał wierzyć, co czynić, czego unikać, by dojść do nieba;

b) wskazywać i potępiać wszystkie błędy przeciwne Objawieniu.

Wśród dokumentów nauczycielskiego urzędu Kościoła pierwsze miejsce zajmują encykliki; dlatego też należy wyjaśnić krótko ich charakter, rys historyczny i moc. Encyklika oznacza etymologicznie list okólny – okólnik. Niegdyś tak nazywano listy posyłane przez biskupów lub arcybiskupów do swoich wiernych albo do innych biskupów. Dziś jednak termin encyklika oznacza jedynie pewien szczególny rodzaj listów apostolskich skierowanych przez papieża do całego chrześcijaństwa, jakkolwiek niektóre z nich były adresowane do biskupów i do wiernych jednego kraju.

Rozróżnia się je, podobnie jak bulle i inne listy apostolskie, podług pierwszych słów. Nie zawierają one nowych orzeczeń, lecz papież omawia tam sprawy interesujące cały Kościół. Niekiedy potępia w nich błędy i ostrzega przed niebezpieczeństwem grożącym wierze lub obyczajom; podaje środki zaradcze na zło istniejące lub grożące.

Pierwszy list apostolski nazwany encykliką pochodzi z roku 1740, za pontyfikatu Benedykta XIV. Ten sposób komunikowania się z ludem chrześcijańskim często był stosowany przez papieży począwszy od Piusa IX, którego najsłynniejszą encykliką była Quanta Cura z dnia 8 grudnia 1864 roku, obalająca główne błędy ówczesne.

Leon XIII wydał serię encyklik o wielkim znaczeniu; najważniejsze były: Immortale Dei z 1 listopada 1885 roku o chrześcijańskiej konstytucji państw i Rerum novarum z 16 maja 1891 roku o kwestii robotniczej. Spośród encyklik św. Piusa X wymieńmy Acerbo nimis z 15 kwietnia 1906 roku, zalecającą nauczanie religii. Benedykt XV ogłosił między innymi Maximum Illud z 30 listopada 1919 roku o misjach katolickich. Najważniejsze encykliki Piusa XI: Divini illius Magistri z 31 grudnia 1929 r. o chrześcijańskim wychowaniu dzieci i Casti connubii z 31 grudnia 1930 roku, Quadragesimo Anno z 15 maja 1931 roku z okazji 40 rocznicy Rerum novarum i Divini Redemptoris z 19 marca 1937 roku. Wreszcie Pius XII zapisał się szczególnie w pamięci przez Mystici Corporis Christi z 29 czerwca 1943 roku o mistycznym Ciele Chrystusa, Mediator Dei z 20 listopada 1947 roku o liturgii świętej oraz Humani generis z 12 sierpnia 1950 roku o pewnych błędach podważających doktrynę katolicką.

Encykliki papieskie nie są orzeczeniami ex cathedra o mocy nieomylnej. Jednakże Namiestnik Chrystusowy ogłaszając encyklikę zamierza najczęściej dać wskazania obowiązujące, gwarantujące czystość doktryny. Tak jest wtedy, gdy potępia błędy, gdy wyjaśnia naukę Kościoła. Wówczas to papież pełni swoją władzę nauczycielską i pasterską nad Kościołem, jakkolwiek nie w najwyższym stopniu swego nauczycielskiego urzędu. Nauka przezeń przedstawiona, choć nie jest zdefiniowana, obowiązuje wszystkich katolików. Należy więc te uroczyste dokumenty przyjmować ze czcią, posłuszeństwem, z wewnętrzną uległością ducha, opartą na autorytecie Kościoła.

Oto co mówi Ojciec święty Pius XII w Humani generis o mocy encyklik: „Nie należy też uważać, że pouczenia, zawarte w encyklikach, zasadniczo nie wymagają naszej uległości, ponieważ papieże, wydając je, nie sprawują swego najwyższego Urzędu Nauczycielskiego. W istocie bowiem w encyklikach udzielają pouczeń na mocy zwyczajnego Urzędu Nauczycielskiego, do którego również odnoszą się słowa: „Kto was słucha, mnie słucha” (Łk 10, 16); przeważnie też to, co podają i wpajają encykliki, już skądinąd należy do nauki katolickiej. Jeśli zatem Najwyżsi Pasterze w aktach swych umyślnie wydają osąd w przedmiocie, który dotychczas podlegał dyskusji, wtedy dla wszystkich staje się oczywiste, że sprawa ta z woli i intencji papieży nie może już być przedmiotem swobodnej dyskusji między teologami” (Pius XII, Humani generis, 12. VIII. 1950).

Papież nauczając ex cathedra jest nieomylny. Sobór watykański I tak to orzeka: „Jest dogmatem przez Boga objawionym, że Biskup Rzymski, kiedy mówi ex cathedra, a więc spełniając urząd biskupa i nauczyciela wszystkich chrześcijan, na mocy swej najwyższej władzy apostolskiej, gdy definiuje, że jakaś nauka dotycząca wiary lub moralności ma być przyjęta przez cały Kościół, wtedy korzysta z pełnej pomocy Bożej zapewnionej mu w osobie św. Piotra i ma dar nieomylności, jaki Boski Zbawiciel zechciał dać swemu Kościołowi głoszącemu swoją naukę odnośnie do wiary lub moralności; i dlatego takie definicje Biskupa Rzymskiego są niezmienne same przez się, a nie na mocy przyjęcia ich przez Kościół” (Const. Pastor aeternus, rozdz. 4).

Nieomylność Najwyższego Pasterza zaświadczona jest przez Pismo święte i przez Tradycję:

a) Pismo święte. – Do każdego papieża w osobie św. Piotra, rzekł Pan Jezus, że jest podstawą, opoką Kościoła, którego nie przemogą bramy piekielne (Mt 16, 18); że cokolwiek zwiąże „na. ziemi, będzie związane i w niebie” (Mt 16, 19); że wiara jego nigdy nie ustanie (Łk 22, 32); że ma umacniać swoich braci (Łk 22, 32); że jest pasterzem baranków i owiec (J 21, 16-17). Otóż to wszystko byłoby fałszem, jeśliby papież, następca św. Piotra, mógł się mylić orzekając na mocy swej najwyższej władzy apostolskiej, że jakaś nauka dotycząca wiary lub moralności ma być przyjęta przez cały Kościół.

b) Tradycja apostolska. – Wszyscy Ojcowie Kościoła uznawali tę nieomylność: „Wiedz, mówi św. Hieronim, że herezja nie ma przystępu do wiary rzymskiej”. „Powody wierzenia, mówi św. Bernard, tkwią tam, gdzie wiara nie może być bynajmniej zachwiana. Jest to przywilej Stolicy świętej”. Ojcowie IV Soboru Konstantynopolitańskiego oświadczają, że „na stolicy apostolskiej religia katolicka była zawsze zachowana nieskażenie”. Istotnie, w każdej epoce przedkładano papieżowi do rozstrzygnięcia wszelkie spory religijne, a jego sąd uważano za ostateczny.

c) Do tych dowodów można dołączyć argument rozumowy: chrześcijanie powinni mieć pewność, że pod przewodnictwem papieża nie błądzą na drodze zbawienia.

Nieomylność jest to przywilej zapewniający niemożność mylenia siebie lub innych przy nauczaniu. Papież jest nieomylny, ale nie jest bezgrzeszny. Bezgrzeszność jest przywilejem zapewniającym niemożność obrażenia Pana Boga.

Pod względem rządzenia papież posiada pełną władzę jurysdykcyjną we wszystkim, co dotyczy karności i zarządu Kościoła. „Jeśliby ktoś twierdził, że Biskup Rzymski ma tylko obowiązek nadzorowania lub kierowania, a nie pełną i najwyższą władzę rządzenia całym Kościołem, nie tylko w sprawach wiary i obyczajów, ale także w sprawach karności i rządów Kościołem na całym świecie; albo że ma tylko pierwszeństwo władzy, a nie całą pełnię tej władzy najwyższej; albo że ta jego władza nie należy się mu na mocy zwyczajnego porządku rzeczy i nie jest bezpośrednia zarówno nad każdym Kościołem z osobna i nad wszystkimi razem, jako też nad wszystkimi bez wyjątku pasterzami i wiernymi – zasługuje na wyłączenie ze społeczności kościelnej” (Const. Pastor aeternus, rozdz. 3).

Papież posiada w całej pełni trojaką władzę: prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Na mocy swej władzy prawodawczej może ustanawiać dla całego Kościoła prawa ku pożytkowi dusz. Na mocy swej władzy wykonawczej, czyli administracyjnej, może rządzić Kościołem jako najwyższy zwierzchnik stosownie do ustalonych praw. Na mocy swej władzy sądowniczej i wykonawczej może osądzać przekraczających prawa kościelne i nakładać im kary duchowe lub doczesne.

Niektórzy autorze nauczali, że Kościół ma tylko prawo napominania, ale nie karania. Ten błąd został potępiony przez naukę i praktykę Kościoła. Oczywiście, że Kościół nie może używać przemocy dla zmuszania niewiernych do przyjęcia wiary; może jednak karami materialnymi upominać lub karać swoje zbuntowane dzieci. Pius IX potępił następujące zdanie: „Kościół nie ma prawa poskramiać przez stosowanie kar doczesnych przekroczeń swoich praw”. Kodeks Prawa Kanonicznego tak formułuje tę naukę: „Kościół ma wrodzone, własne, od żadnej władzy ludzkiej niezależne prawo karania przestępców sobie podległych karami tak duchowymi, jak doczesnymi” (kan. 2214 § 1).

„Kara kościelna jest to pozbawienie jakiegoś dobra, nałożone przez prawowitą władzę dla poprawy winowajcy i dla ukarania przestępstwa” (kan. 2215). Kościół karze winnych:

a) Karami leczniczymi, czyli cenzurami. Cenzura jest to kara, przez którą człowiek ochrzczony, występny i oporny pozbawiony zostaje niektórych dóbr duchowych lub doczesnych złączonych z duchowymi tak długo, aż zaprzestawszy uporu uzyska rozgrzeszenie (kan. 2241).

Cenzurami są: ekskomunika, interdykt i suspensa (kan. 2255). „Ekskomunika jest to cenzura odłączająca całkowicie chrześcijanina od ciała Kościoła” (kan. 2257) i pozbawiająca go dóbr duchowych. „Interdykt jest to cenzura pozbawiająca wiernych, pozostających w łączności z Kościołem, pewnych dóbr sakralnych” (kan. 2268), jak służby Bożej, sakramentów, pogrzebu kościelnego. Zakaz korzystania z dóbr sakralnych nałożony bywa albo wprost przez interdykt osobowy, albo pośrednio przez interdykt lokalny. „Suspensa jest cenzurą, która duchownym zabrania wykonywania czynności wynikających z urzędu lub beneficjum albo z obydwu” (kan. 2278).

b) Kary odwetowe. – „Kary odwetowe bezpośrednio zmierzają do zadośćuczynienia za przestępstwo, tak że odpuszczenie ich nie zależy od ustania uporu przestępcy” (kan. 2286). Prócz interdyktu i suspensy są następujące główne kary odwetowe: infamia, pozbawienie prawa pierwszeństwa, prawa głosowania, kara pieniężna itp.

c) Karne środki zaradcze. – Są to środki stosowane przez kompetentnych przełożonych dla ustrzeżenia wiernych od okazji do przestępstwa; nazwane są karnymi, gdyż zawierają coś przykrego. „Karnymi środkami zaradczymi są: upomnienie, nagana, rozkaz i nadzór” (kan. 2306).

d) Pokuty. – Pokuty są to pewne akty nałożone przez kompetentnego przełożonego w tym celu, „aby przestępca uniknął kary lub uzyskał odpuszczenie lub dyspensę od kary już nałożonej” (kan. 2312). „Głównymi pokutami są: odmawianie określonych modlitw: odbycie pobożnej pielgrzymki lub wykonanie innych pobożnych uczynków; zachowanie osobnego postu; jałmużna na cele pobożne; odprawianie przez kilka dni rekolekcji w pobożnym lub zakonnych domu” (kan. 2313).

Władza papieska jest:

A. Władzą pełną. – W sprawach objętych prawem kościelnym papież w miarę potrzeby posiada wszelką władzę.

B. Władzą najwyższą. – Papież na ziemi nie ma przełożonego; jest zależny tylko od Boga.

C. Władzą powszechną, obejmującą wszystkich: pasterzy i wiernych.

D. Władzą urzędu, tzn. związana jest z godnością Namiestnika Chrystusowego, a nie jest władzą przypadłościową, otrzymaną przez zlecenie lub delegację.

E. Władzą bezpośrednią, którą może wykonywać nad wszystkimi czy to osobiście, czy też przez wybranych przez siebie delegatów. „Papież jako Namiestnik Jezusa Chrystusa, widzialna głowa. Kościoła i następca Św. Piotra sprawuje władzę nad całym Kościołem. Wszyscy wierni będący członkami Kościoła winni uznawać go za swego ojca, za głos Boga oznajmiającego im swoją wolę” (św. Jan de La Salle, 106 Rozm.).

Oprócz władzy duchowej papież sprawuje nad całym Kościołem władzę cywilną, czyli doczesną, nad terytorium, które kiedyś było dość duże i nosiło nazwę Państwa Kościelnego, a które obecnie obejmuje jedynie terytorium Miasta Watykańskiego. Dzieje Kościoła wykazują, jak w ciągu wieków powstawała doczesna władza papieży: czy to na mocy wyboru lub życzenia ludów chroniących się pod opiekę Biskupa Rzymskiego, czy też drogą podbojów albo koncesji. Więcej niż tysiącletnie trwanie, międzynarodowe prawo publiczne oraz nieocenione usługi oddane Włochom przez papieży usprawiedliwiały najzupełniej istnienie tej władzy.

Z końcem wieku XVIII Państwo Kościelne zostało najechane przez wojska rewolucji francuskiej, a w roku 1809 Napoleon przyłączył Państwo Kościelne do Francji. Szereg wypadków politycznych w wieku XIX zakończyło się osaczeniem Rzymu 20 września 1870 roku przez wojska Wiktora Emanuela, który ogłosił nowe królestwo Włoch dokonując ostatecznej aneksji Państwa Kościelnego. Wówczas papież ogłosił się dobrowolnym więźniem w pałacu watykańskim nie uznając dokonanego faktu.

Nigdy autorytet papieża nie był bardziej ceniony przez katolików, nigdy nie okazywano więcej synowskiego posłuszeństwa, jak w tych latach, kiedy dla zamanifestowania swych praw pozostawał więźniem w granicach Watykanu. Rząd włoski okazywał coraz więcej uszanowania i czci dla Stolicy świętej. To jednak nie wystarczało do rozwiązania problemu tak ważnego w oczach chrześcijańskiego świata. Traktat laterański, podpisany 11 lutego 1929 roku między Stolicą Apostolską i rządem włoskim, przyznał papieżowi suwerenność nad małym terytorium, cieszącym się zupełną niezależnością, jaką mają państwa suwerenne zgodnie z prawem międzynarodowym.

Państwo watykańskie obejmuje pałac watykański i bazylikę św. Piotra wraz z ogrodami i budynkami do nich należącymi. Niektóre bazyliki i pałace rzymskie, jako też zamek Castel Gandolfo cieszą się przywilejem eksterytorialności, to znaczy, że chociaż znajdują się na terytorium państwa włoskiego, władzę sprawuje tam Stolica Apostolska.

Suwerenność papieża jest bezwzględnie pożądana dla dobra Kościoła i dla swobodnego kierowania duszami. Gdyby papież nie był zupełnie niezależny, nie mógłby w całej pełni sprawować swego nauczycielskiego i prawodawczego urzędu. Suwerenność papieska ma charakter sakralny, ponieważ jest związana z najwznioślejszymi potrzebami religii. Dlatego też uzurpatorów Państwa Kościelnego karano ekskomuniką, a sobór trydencki rozciągnął tę zasadę na wszystkich chrześcijan, którzy by pośrednio lub bezpośrednio szkodzili temu Państwu.

 

Władza biskupów

 

Biskupi jako następcy Apostołów mają z prawa Bożego władzę nauczania wiernych i rządzenia nimi. Oni są duchownymi książętami swojej diecezji. Dla rządzenia nią mają władzę prawodawczą, administracyjną, sądowniczą i wykonawczą.

Ta władza opiera się:

A. Na Piśmie świętym. – Oto bowiem do biskupów w osobach Apostołów rzekł Pan Jezus: „Jak mnie posłał Ojciec, tak i ja was posyłam” (J 20, 21). „Idźcie, nauczajcie wszystkie narody… Ja jestem z wami po wszystkie dni” (Mt 28, 19-20). „Cokolwiek zwiążecie na ziemi, będzie związane w niebie” (Mt 18, 18).

B. Na Tradycji apostolskiej utrzymującej zawsze, że episkopat złączony z Namiestnikiem Chrystusowym posiada władzę nauczycielską i pasterską konieczną do nauczania i rządzenia Kościołem. Św. Klemens pisze: „Po wsiach tedy i miastach nauczając, ustanowili pierwociny swoje, w Duchu doświadczone, biskupami i diakonami (1 Klem. 42, 4). Św. Ignacy, męczennik: „Niechaj wszyscy będą posłuszni biskupowi jak Chrystus Ojcu swemu!…” (Ad Smyrn. VIII).

C. Na nauce i obecnym prawie Kościoła. – Sobór Watykański I oświadcza, że „władza papieża nie przeszkadza tej zwyczajnej i bezpośredniej biskupiej władzy rządzenia, mocą której biskupi ustanowieni przez Ducha Świętego, jako następcy Apostołów i prawdziwi pasterze pasą przydzielone im owczarnie i rządzą nimi tak, iż każdy jest przełożony nad swoją owczarnią” (Sob. wat. I, Const. Pastor aeternus, rozdz. 3). „Biskupi mają prawo i obowiązek zarządzać swoją diecezją w sprawach duchowych i doczesnych… wyposażeni są we władzę prawodawczą, sądowniczą i wykonawczą, którą powinni sprawować według norm świętych kanonów” (kan. 335).

Biskupi nie są sędziami ostatecznymi, ich orzeczenia nie są bezapelacyjne, ponieważ z osobna nie są nieomylni; niemniej są prawdziwymi sędziami, a ich wyroki mają być wykonywane, o ile nie zostaną zmienione przez Stolicę Apostolską. Sami biskupi podlegają również ogólnym prawom kościelnym, jako też szczególnym prawom danym przez Stolicę Apostolską jakiemuś krajowi. Z tego wynika, że nie mogą ustanawiać nic przeciwnego tym prawom ani zabraniać, co one zatwierdzają.

Podobnie jak papież jest pasterzem i głową całego Kościoła, tak biskupi są pasterzami i głowami określonych Kościołów lub diecezji. Ale papież posiada władzę kościelną zasadniczą i absolutną, podczas gdy władza biskupów jest wtórna i zależna od papieskiej. Papież sprawuje swoją władzę nad całym Kościołem, a biskupi tylko w granicach swojej diecezji.

 

Władza Soborów

Sobór jest to zgromadzenie pasterzy Kościoła zebranych dla przedyskutowania kwestii dotyczących nauki wiary i moralności. Jeśli powołani są biskupi całego świata, taki sobór nazywa się ekumenicznym, czyli powszechnym; jeśli zbierają się tylko biskupi jednej prowincji kościelnej lub jednego kraju, taki sobór jest partykularnym (synod). Ponieważ prawo zbierania się jest prawem naturalnym, przeto należy się wszystkim ludziom, a tym więcej pasterzom duchowym.

Sobór powszechny musi spełnić pięć warunków, a mianowicie:

A. Musi być zwołany przez Namiestnika Chrystusowego albo przynajmniej za jego zgodą.

B. Wszyscy biskupi rezydencjalni powinni być wezwani na sobór. Jeśli chodzi o biskupów tytularnych, to ich powołanie nie jest wprawdzie konieczne, ale pożądane, zwłaszcza gdy chodzi o wikariuszy apostolskich w krajach misyjnych. Kardynałowie, choćby nie byli biskupami, najwyżsi przełożeni zakonów kleryckich wyjętych i opaci także mają być wezwani.

C. Cały świat katolicki powinien tam być moralnie reprezentowany. Nie jest rzeczą konieczną, by wszyscy biskupi, lub choćby nawet większa część, byli obecni.

D. Papież powinien przewodniczyć soborowi albo osobiście, albo przez swoich legatów. Jeżeli nieraz przewodniczyli książęta świeccy, to jedynie honoris causa i bez żadnej władzy.

E. Decyzje soboru muszą być zatwierdzone przez papieża. Nie wystarczy fakt, że on ich nie odrzuca; musi je przyjąć, zatwierdzić i ogłosić.

Jeśli te warunki są spełnione, sobór jest powszechny, a to, co orzeka w dziedzinie wiary lub moralności, posiada charakter nieomylny. Sobór powszechny reprezentuje cały Kościół, ale tylko wtedy, gdy jest złączony z papieżem. Bez łączności z papieżem Kościół nie jest cały, tak jak ciało nie jest zupełne, gdy członki nie są złączone z głową.

Sobory powszechne nie są bezwzględnie konieczne, ponieważ sobór powszechny nie ma wyższego autorytetu nauczycielskiego lub pasterskiego niż sam papież. Niemniej w niektórych epokach są one ogromnie pożyteczne. Nauka katolicka tam ogłoszona przybiera charakter bardziej uroczysty; lud lepiej odczuwa, że nauka taka jest nauką całego Kościoła; papież otoczony jest bardziej mądrością ludzką; bardziej jaśnieje wtedy jedność wiary i miłości; biskupi uczestniczący w opracowaniu praw czerpią tam nową moc do kierowania swoją owczarnią.

Oprócz zebrania Apostołów w Jerozolimie było aż do naszych dni dwadzieścia soborów powszechnych, pierwszych osiem na Wschodzie, pozostałe na Zachodzie:

1. Sobór Nicejski (325), na którym potępiono herezję Ariusza, zaprzeczającego bóstwu Słowa.

2. Sobór Konstantynopolitański (381), na którym potępiono herezję Macedoniusza, zaprzeczającego bóstwu Ducha Świętego, i herezję Manesa, głoszącego dualizm.

3. Sobór Efeski (431), na którym potępiono herezję Nestoriusza, zaprzeczającego jedności osobowej Jezusa Chrystusa i boskiemu macierzyństwu Najświętszej Panny; tam też potępiono herezję Pelagiusza, zaprzeczającego konieczności łaski.

4. Sobór Chalcedoński (451), na którym potępiono herezję Eutychesa, zaprzeczającego dwoistości natur w Jezusie Chrystusie.

5. Drugi Sobór Konstantynopolitański (553), na którym potępiono herezję o tzw. trzech rozdziałach, głoszącą naukę Nestoriusza.

6. Trzeci Sobór Konstantynopolitański (680), na którym potępiono herezję monoteletów.

7. Drugi Sobór Nicejski (787), na którym potępiono herezję obrazoburców.

8. Czwarty Sobór Konstantynopolitański (869–870), na którym potępiono i zdegradowano Focjusza, twórcę schizmy greckiej.

9. Sobór Laterański (1123), na którym ratyfikowano konkordat wormacki, kładąc kres walce o inwestyturę.

10. Drugi Sobór Laterański (1139), na którym potępiono herezję Piotra de Bruys i Arnolda z Brescji co do chrztu i Eucharystii.

11. Trzeci Sobór Laterański (1179), na którym ustalono sposób wybierania papieży.

12. Czwarty sobór laterański (1215), na którym potępiono herezję waldensów i albigensów i ogłoszono obowiązek corocznej spowiedzi i Komunii wielkanocnej wszystkich chrześcijan.

13. Sobór Lyoński (1245), na którym ekskomunikowano cesarza Fryderyka II jako heretyka i łupieżcę dóbr kościelnych.

14. Drugi Sobór Loński (1274), na którym Grecy uznali zgodnie z Kościołem rzymskim pochodzenie Ducha Świętego od Ojca i Syna.

15. Sobór Wieneński w Delfinacie (1311–1312), na którym zniesiono zakon templariuszów.

Niektóre sesje soborów konstancjańskiego (1414–1418) i bazylejskiego (1431) uważane są za ekumeniczne, czyli powszechne.

16. Sobór Florencki (1439–1442), na którym Kościół grecki połączył się znów z Kościołem rzymskim.

17. Piąty Sobór Laterański (1512), którego celem było odnowienie karności kościelnej.

18. Sobór Trydencki (1545–1563), na którym potępiono błędy Lutra, Zwingliego i Kalwina.

19. Sobór Watykański I (1869–1870), na którym ogłoszono nieomylność papieża.

20. Sobór Watykański II (1962-1965), który jest prawdziwym soborem, lecz jedynym nie dogmatycznym. Papież Paweł VI podkreślał, że dokumenty tego Soboru nie mają charakteru nieomylności, bo nie ogłoszono żadnego dogmatu w sprawach wiary lub obyczajów.

 

Władza synodów

 

Zebranie biskupów jednego kraju lub jednej prowincji zgromadzonych dla rozważenia i osądzenia nauki lub karności nie jest nieomylne, chyba że zostanie zatwierdzone wyraźnie przez Namiestnika Chrystusowego, i w tym wypadku te decyzje stają się obowiązujące dla całego Kościoła, jak to miało miejsce odnośnie synodu w Mileve (416), zatwierdzonego przez Innocentego I. Synod ten potępił błędy pelagiańskie co do łaski. Podobnie rzecz się miała co do synodu w Orange (529), zatwierdzonego przez Bonifacego II. Synod ten potępił błędy semipelagianów.

 

Forma rządu Kościoła

 

Forma rządu w Kościele jest czysto monarchiczna, ponieważ Biskup Rzymski posiada pełnię władzy: on jest ośrodkiem i głową niezbędną dla całego Kościoła. Kościół jest monarchią absolutną, nie w znaczeniu pospolitym tego słowa, ponieważ papież nie może nic zmienić w rzeczach prawa boskiego, ale w tym znaczeniu, że władza najwyższa Biskupa Rzymskiego jest suwerenna i nie może być ograniczona przez żadną inną władzę.

Monarchia kościelna jest jednakże, według Św. Roberta Bellarmina, mieszana: ma coś arystokratycznego, ponieważ episkopat Kościoła jest ustanowienia boskiego, a papież nie może bez niego rządzić; ma też coś demokratycznego, ponieważ wszyscy przełożeni jako też i papież są wybierani przez elekcje, od której nikt nie jest wykluczony. Wielcy papieże, wielcy biskupi bywali bardzo niskiego pochodzenia.