1.Poenitentiam agite; appropinquavit enim regnum coelorum (Czyńcie pokutę, albowiem przybliżyło się Królestwo Niebieskie) (Mt 3, 2; 4, 17). Pokuta prawdziwa zawiera w sobie i upamiętanie się umysłem i przemianę woli, oraz postęp duchowy i umartwienie ciała. Królestwo Niebieskie oznacza tu królestwo duchowo-doczesne Mesjasza, zapowiedziane przez proroka Daniela (2, 40), jakim jest założony przez Chrystusa Pana Kościół katolicki.
2.Vox clamantis in deserto: Parate viam Domini; rectas facite semitas ejus (Głos wołającego na puszczy [tj. pustyni]: Gotujcie drogę Pańską, proste czyńcie ścieżki Jego!) (Mt 3, 3; Iz 40, 3). Św. Jan Chrzciciel utorował drogę Chrystusowi Panu, który wybawił ludzi z niewoli grzechu.
3.Facite ergo fructum dignum poenitentiae (Czyńcież tedy owoc godny pokuty) (Mt 3, 8). Tzn. spełniajcie dobre uczynki, przeciwne poprzednim waszym grzechom.
4.Omnis ergo arbor quae non facit fructum bonum excidetur, et in ignem mittetur (Przeto wszelkie drzewo, które nie daje owocu dobrego będzie wycięte i w ogień wrzucone) (Mt 3, 10).
5.Vade (=Apage), Satana! (Idź precz, szatanie!) (Mt 4, 10).
6.Scriptum est enim: Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies (Albowiem napisane jest: Panu Bogu twemu kłaniać się będziesz, i Jemu samemu służyć będziesz) (Mt 4, 10; Powt Pr 6, 13).
7. [1] Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum coelorum (Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem ich jest Królestwo Niebieskie). [2] Beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram (Błogosławieni cisi, albowiem oni posiądą ziemię). [3] Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur (Błogosławieni, którzy płaczą, albowiem oni będą pocieszeni). [4] Beati qui esuriunt et sitiunt justitiam, quoniam ipsi saturabuntur (Błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości, albowiem oni będą nasyceni). [5] Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur (Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią). [6] Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt (Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać Będą). [7] Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur (Błogosławieni pokój czyniący, albowiem synami Bożymi będą nazwani). [8] Beati qui persecutionem patiuntur propter justitiam, quoniam ipsorum est regnum coelorum (Błogosławieni, którzy prześladowanie cierpią dla sprawiedliwości, albowiem ich jest Królestwo Niebieskie) (Mt 5, 3-10). Jeżeli kazanie na górze jest streszczeniem nauki chrześcijańskiej, to osiem błogosławieństw jest streszczeniem kazania na górze (Bossuet).
8.Vos estis sal terrae. Quod si sal evanuerit, in quo salietur? (Wy jesteście solą ziemi. A jeśli sól zwietrzeje, czymże się solić będzie?) (Mt 5, 13).
9.Vos estis lux mundi (…). Sic luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona, et glorificent Patrem vestrum qui in coelis est (Wy jesteście światłością świata (…). Tak niechaj świeci światłość wasza przed ludźmi, aby widzieli uczynki wasze dobre i chwalili Ojca waszego, który jest w niebiesiech) (Mt 3, 14.16).
10.Non potest civitas abscondi supra montem posita. Neque accendunt lucernam, et ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt (Nie może się ukryć miasto na górze leżące. Ani [też] nie zapalają świecy i nie kładą jej pod korzec, ale na świeczniku, aby świeciła wszystkim, którzy są w domu) (Mt 3, 15). My mówimy: nie trzeba ukrywać światła pod korcem.
11. Et ecce aperti sunt ei coeli, et vidit Spiritum Dei descendentem sicut columbam et venientem super se. Et ecce vox de coelis dicens: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi complacui (A oto otworzyły się Jemu niebiosa: i ujrzał Ducha Bożego zstępującego jako gołębicę i przychodzącego nań. A oto głos z niebios mówiący: Ten jest Syn Mój miły, w którym upodobałem sobie) (Mt 3, 16-17).
12.Nolite putare quoniam veni solvere legem aut prophetas: non veni solvere, sed adimplere. Amen quippe dico vobis, donec transeat coelum et terra, iota unum aut unus apex non praeteribit a lege, donec omnia fiant(Nie mniemajcie, żem przyszedł rozwiązywać Zakon i Proroków: nie przyszedłem rozwiązywać, ale wypełnić. Zaprawdę bowiem powiadam wam: dopóki nie przeminą niebo i ziemia, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni się w Zakonie, aż się wszystko stanie [wypełni]) (Mt 5, 17-18). Bóg dając ludziom obiecanego Mesjasza nie niszczy Starego Prawa (Zakonu), ale dopełnia, to jest doprowadza do skutku to, do czego Stary Zakon był przygotowaniem. Jeżeli więc ustały ofiary i ceremonie starozakonne przez religię Jezusa Chrystusa, to nie dlatego aby były zniesione, ale dlatego, że spełniło się to, co one wyobrażały, jak zdejmuje się rusztowanie, gdy już dom stanął gotowy. Wszystko w Zakonie jest słowem Bożym, dlatego my chrześcijanie szanujemy każde słowo Starego Testamentu i jako słowo Boże je zachowujemy. Jeżeli zaś nie wszystkie przepisy Starego Zakonu pełnimy, to tylko dlatego, iż one w Jezusie Chrystusie dopełnienie znalazły, a przez to zniknęły z widnokręgu, jak gwiazdy od wschodzącego słońca. Jota (jod), najmniejsza litera alfabetu pisma hebrajskiego.
13. Omnis qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo (Każdy, który patrzy na niewiastę, aby jej pożądał, już z ją cudzołożył w sercu swoim) (Mt 5, 28). Aby jej pożądał, tj. z pełną świadomością, z wewnętrznym pragnieniem i przyzwoleniem na uczynek nieczysty.
14.Sit autem sermo vester: Est, est; Non, non; quod autem his abundantius est, a malo est (Niechajże tedy mowa wasza będzie: tak – tak, nie – nie. A co nadto więcej jest, od złego jest) (Mt 5, 37).
15.Diligite inimicos vestros, benefacite his qui oderunt vos, et orate pro persequentibus et calumniantibus vos (Miłujcie nieprzyjacioły wasze, dobrze czyńcie tym, którzy was mają w nienawiści, a módlcie się za prześladujących i spotwarzających was) (Mt 5, 44).
16.Estote ergo vos perfecti, sicut Pater vester coelestis perfectus est (Bądźcież wy tedy doskonali, jako i Ojciec wasz niebieski doskonały jest) (Mt 5, 48). Bądźcież… doskonali. Wskazanie to bezpośrednio odnosi się do naśladowania miłości Bożej względem ludzi (por. Łk 6, 36); pośrednio także i do innych doskonałości Bożych, które powinniśmy naśladować.
17.Cum ergo facis eleemosynam, noli tuba canere ante te, sicut hypocritae faciunt in synagogis et in vicis, ut honorificentur ab hominibus. Amen dico vobis, receperunt mercedem suam(Gdy tedy czynisz jałmużnę, nie trąb przed sobą, jak to obłudnicy czynią w bóżnicach i po ulicach, aby byli czczeni od ludzi. Zaprawdę powiadam wam: wzięli zapłatę swoją). Te autem faciente eleemosynam, nesciat sinistra tua quid faciat dextera tua, ut sit eleemosyna tua in abscondito; et Pater tuus, qui videt in abscondito, reddet tibi (Ale gdy ty czynisz jałmużnę, niechaj nie wie lewica twoja, co prawica twoja czyni, aby jałmużna twoja była w skrytości: a Ojciec twój, który widzi w skrytości, odda tobie) (Mt 6, 2-4).
18.Nolite thesaurizare vobis thesauros in terra (…). Thesaurizate autem vobis thesauros in coelo. Ubi enim est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum (Nie skarbcie sobie skarbów na ziemi (…). Ale skarbcie sobie skarby w niebie. Albowiem gdzie jest skarb twój, tam jest i serce twoje) (Mt 6, 19-21). Tam jest i serce. Człowiek przebywa chętnie myślą przy przedmiocie swej miłości; jeśli przeto główny przedmiot naszej miłości będzie w niebie, wtedy myśl nasza i serce często podążać tam będą.
19.Lucerna corporis tui est oculus tuus. Si oculus tuus fuerit simplex, totum corpus tuum lucidum erit (Świecą ciała twego jest oko twoje. Jeśliby oko twoje było szczere, wszystko ciało twoje światłe będzie) (Mt 6, 22).
20.Nemo potest duobus dominis servire (…). Non potestis Deo servire et mammonae(Nikt nie może dwom panom służyć (…). Nie możecie Bogu służyć i mamonie) (Mt 6, 24). Dwom panom, gdy ich zasady, przepisy, dążenia itp. są sobie przeciwne. [Wyraz aramejski mammona = zysk, majątek, oznacza tu pieniądz jako bożka.]
21.Nonne anima plus est quam esca, et corpus plus quam vestimentum? (Czyż dusza nie jest ważniejsza niż pokarm, a ciało niźli odzienie?) (Mt 6, 25). Nie troszczcie się zatem zbytnio o pokarm i odzienie, jak gdyby nie ufając Opatrzności Bożej.
22.Respicite volatilia coeli, quoniam non serunt, ñeque metunt, neque congregant in horrea; et Pater vester oelestis pascit illa (Wejrzyjcie na ptaki niebieskie, iż nie sieją ani żną, ani zbierają do gumien, a Ojciec wasz niebieski żywi je) (Mt 6, 26). Polskie przysłowie: ptacy niebiescy nie sieją ani orzą, a przecie żyją.
23. Nolite ergo solliciti esse in crastinum; crastinus enim dies sollicitus erit sibi ipsi (Nie troszczcież się tedy o jutro; albowiem jutrzejszy dzień sam o siebie troskać się będzie) (Mt 6, 34).
24.Sufficit diei malitia sua (Dosyć ma dzień swojej nędzy [utrapienia swego]) (Mt 6,34).
25.Nolite iudicare, ut non iudicemini. In quo enim iudicio iudicaveritis, iudicabimini; et in qua mensura mensi fueritis, remetietur vobis (Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni. Albowiem jakim sądem sądzić będziecie, takim was osądzą, i jaką miarą mierzyć będziecie, taką wam odmierzą) (Mt 7, 1-2).
26.Quid autem vides festucam in oculo fratris tui, et trabem in oculo tuo non vides? (Czemuż to widzisz źdźbło w oku brata twego, a belki w oku twoim nie widzisz?) (Mt 7, 3). Gdy kto nie widzi wielkich swych wad, a małe u bliźnich widzi, mówimy: widzisz źdźbło w oku drugiego, a belki w twoim nie widzisz.
27.Hypocrita, eice primum trabem de oculo tuo, et tunc videbis ejicere festucam de oculo fratris tui (Obłudniku! wyrzuć pierwej belkę z oka twego, a wtedy przejrzysz, aby [=zobaczysz, jak] usunąć źdźbło z oka brata twego) (Mt 7, 5). Pozbądź się twych wielkich wad, a potem dopiero możesz poprawiać drugich.
28.Nolite dare sanctum canibus, neque mittatis margaritas vestras ante porcos; ne forte conculcent eas pedibus suis, et conversi dirumpant vos (Nie dawajcie psom tego, co święte, ani też nie rzucajcie pereł waszych przed wieprze, by ich snadź nie podeptały nogami swymi i obróciwszy się, nie rozszarpały was) (Mt 7, 6). Psom, tj. bezwstydnym cynikom, którzy na prawdę jak psy szczekają. – Pereł waszych, tj. prawd religijnych, upomnień braterskich itp. – Przed wieprze, tj. przed ludzi pogrążonych w błocie grzechu.
29.Petite, et dabitur vobis; querite, et in venietis; pulsate, et aperietur vobis (Proście, a będzie wam dane; szukajcie, a znajdziecie; kołaczcie, a będzie wam otworzone) (Mt 7, 7). Trzy obrazy: prośba, szukanie, kołatanie – by stwierdzić konieczność modlitwy i pewność jej wysłuchania.
30.Omnia ergo, quaecumque vultis ut faciant vobis homines, et vos facite illis; haec est enim lex et prophetae (Wszystko tedy, cokolwiek chcecie, aby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie: to jest bowiem Zakon i Prorocy) (Mt 7, 12).
31.Intrate per angustam portam; quia lata porta, et spatiosa via est, quae ducit ad perditionem, et multi sunt qui intrant per eam. Quam angusta porta, et arcta via est, quae ducit ad vitam! et pauci sunt qui inveniunt eam(Wchodźcie przez ciasną bramę; albowiem szeroka brama i przestronna jest droga, która wiedzie na zatracenie, i wielu jest [takich], którzy przez nią wchodzą. O jak ciasna brama i wąska jest droga, która wiedzie do żywota, a mało jest tych, którzy ją znajdują!) (Mt 7, 13-14).
32.Attendite a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. A fructibus eorum cognoscetis eos. Numquid colligunt de spinis uvas, aut de tribulis ficus? (Strzeżcie się fałszywych proroków, którzy do was przychodzą w odzieniu owczym, a wewnątrz są wilki drapieżne. Po ich owocach poznacie ich. Czyż zbierają z ciernia winne jagody albo z ostu figi?) (Mt 7, 15-16). Fałszywych proroków, tj. zwodniczych nauczycieli, doradców i przyjaciół. – W odzieniu owczym, niby jagnięta Chrystusowe i niewinne baranki. – Z owoców ich, tj. po ich życiu i postępowaniu.
33. Sic omnis arbor bona fructus bonos facit; mala autem arbor malos fructus facit. Non potest arbor bona malos fructus facere, neque arbor mala bonos fructus facere. Omnis arbor quae non facit fructum bonum excidetur, et in ignem mittetur. Igitur ex fructibus eorum cognoscetis eos(Tak wszelkie drzewo dobre owoce dobre rodzi, a złe drzewo owoce złe rodzi. Nie może drzewo dobre złych owoców rodzić, ani [też] drzewo złe dobrych owoców rodzić. Wszelkie drzewo, które nie rodzi owocu dobrego, będzie wycięte i w ogień wrzucone. A przeto z owoców ich poznacie ich) (Mt 7, 17-20). Będzie wycięte. Ludzi, nie przynoszących dobrych owoców życia, Bóg ze Swego Królestwa wytnie i wrzuci do ognia piekielnego, tak jak to czyni ogrodnik z bezużytecznym, uschłym drzewem.
34.Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum. Estote ergo prudentes sicut serpentes, et simplices sicut columbae(Oto Ja posyłam was jako owce między wilki: bądźcież tedy roztropni jak węże, a prości jak gołębice) (Mt 10, 16). Ja was posyłam. Aby przygotować Apostołów na czekające ich przeciwności, Jezus przepowiada im prześladowania, jakich doświadczą. Ponieważ jednak On sam ich wysyła, przeto mogą być przekonani, że dzieje się to za Jego wiedzą, i być pewni Jego Boskiej opieki, mimo że są bezbronni, jak owce wobec wilków. – Mądrymi jak węże, aby nigdzie nie dać słusznego powodu do skarg, prześladowań i zaczepek. – Jak gołębice, tj. szczerzy, bez podstępu i zdrady, bez pragnienia zemsty.
35.Non est discipulus super magistrum, nec servus super dominum suum (Nie jest uczeń nad mistrza, ani [też] sługa nad pana swego (Mt 10, 24).
36.Qui habet aures audiendi, audiat (Kto ma uszy ku słuchaniu, niechaj słucha) (Mt 11, 15).
37. Confiteor tibi, Pater, Domine coeli et terrae, quia abscondisti haec a sapientibus et prudentibus, et revelasti ea parvulis (Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, iżeś te rzeczy zakrył przed mądrymi i przewidującymi, a objawiłeś je maluczkim) (Mt 11, 25). Przez maluczkich należy rozumieć pokornych i posłusznych nauce Kościoła – tak uczonych, jak i nieuczonych.
38.Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos. Tollite jugum meum super vos, et discite a me, quia mitis sum et humilis corde; et invenietis requiem animabus vestris. Jugum enim meum suave est, et onus meum leve(Pójdźcie do mnie wszyscy, którzy pracujecie i jesteście obciążeni, a Ja was ochłodzę [pokrzepię]. Weźmijcie jarzmo moje na siebie i uczcie się ode mnie, żem jest cichy i pokornego serca, a znajdziecie odpoczynek duszom waszym. Albowiem jarzmo moje słodkie jest, a brzemię moje lekkie) (Mt 11, 28-30). Weźmijcie jarzmo moje tj. prawo Ewangelii Chrystusowej i Kościoła Chrystusowego.
39.[Filii vestri] iudices vestri erunt ([Synowie wasi] będą sędziami waszymi) (Mt 12, 27).
40.Qui non est mecum, contra me est; et qui non congregat mecum, spargit (Kto nie jest ze Mną, przeciwko Mnie jest, i kto nie zgromadza ze Mną, rozprasza) (Mt 12, 30). Między dobrem a złem, między Chrystusem a szatanem trwa ustawiczna walka o dusze ludzkie i w niej każdy musi wziąć czynny udział. Neutralność w stosunku do Boga, naszego Stwórcy i Pana, nie jest możliwa, ani dopuszczalna. Obojętność względem dzieła Chrystusowego i Jego Kościoła tym samym stawia ludzi w szeregu przeciwników Chrystusowych. Kto nie pomaga w zjednoczeniu ludzkości w jedności prawdy i miłości, przyczynia się do jej zgubnego rozproszenia. Podobnie w czasie pożaru ten, kto nie ratuje, dopomaga tym samym do szerzenia się ognia, chociaż go nie roznieca.
41.Ex abundantia enim cordis os loquitur (Z obfitości bowiem serca usta mówią) (Mt 2, 34). Przysłowie polskie mówi: czego w sercu pełno, to się z ust wylewa.
42.Ex verbis enim tuis justificaberis, et ex verbis tuis condemnaberis (Albowiem ze słów twoich będziesz usprawiedliwiony, i ze słów twoich będziesz potępiony) (Mt 12, 37).
43.Et fiunt novissima hominis illius pejora prioribus. Sic erit et generationi huic pessime(I stają się ostateczne rzeczy człowieka owego gorsze niźli pierwsze. Tak będzie i z tym przewrotnym plemieniem) (Mt 12, 45). „Pierwsze rzeczy” żydów to były ciągłe, przed niewolą babilońską, odpadania do pogańskich wierzeń i obyczajów; „ostateczne rzeczy” to odrzucenie Mesjasza i bogobójstwo.
44.Vobis datum est nosse mysteria regni coelorum, illis autem non est datum. Qui enim habet, dabitur ei, et abundabit; qui autem non habet, et quod habet auferetur ab eo (Wam dane jest poznać tajemnice Królestwa Niebieskiego, tamtym zaś nie jest dane. Albowiem ktokolwiek ma, będzie mu dane [jeszcze więcej], i obfitować będzie, a kto nie ma, i to, co ma, będzie wzięte od niego) (Mt 13, 11-12). Pan Jezus przeciwstawia dobrą wolę uczniów – złej woli żydów. Dobrej woli Bóg jeszcze dodaje łaski; złej woli łaski ujmuje.
45.Cum autem dormirent homines, venit inimicus eius (sc. Dei), et superseminavit zizania in medio, et abiit(A gdy ludzie spali, przyszedł nieprzyjaciel jego [tj. Boga] i nasiał kąkolu między pszenicą, i odszedł) (Mt 13, 25). Przysłowie polskie: Pan Bóg zboże mnoży, a diabeł kąkol sporzy.
46.Inimicus homo hoc fecit (Nieprzyjazny człowiek to uczynił) (Mt 13, 28).
47.Non est propheta sine honore, nisi in patria sua et in domo sua (Nie jest prorok bez czci, jeno w ojczyźnie swojej i w domu swoim) (Mt 13, 57; Mk 6, 4). Por. Łk 4, 24: Nemo propheta acceptus est in patria sua (Żaden prorok nie jest mile przyjęty w ojczyźnie swojej).
48.Non quod intrat in os coinquinat hominem; sed quod procedit ex ore, hoc coinquinat hominem (Nie to plami człowieka, co wchodzi do ust, ale to plami człowieka, co z ust wychodzi) (Mt 15, 11). Katolicy nie dlatego poszczą, aby mięsne potrawy uważali za nieczyste. W rzeczy samej pokarmy mięsne, wchodząc do ciała człowieka, nie mogą zanieczyścić duszy jego; lecz lekceważenie i łamanie przykazań Kościoła, założonego przez Chrystusa Pana, oraz dogadzanie swemu podniebieniu, ściąga zmazę grzechową.
49.Sinite illos: caeci sunt, et duces caecorum; caecus autem si caeco ducatum praestet, ambo in foveam cadunt (Zaniechajcie ich, [boć] ślepi są i wodzowie [= przewodnicy] ślepych. A jeśliby ślepy ślepego prowadził, obaj w dół wpadają) (Mt 15,14; Łk 6, 39).
50.Non est bonum sumere panem filiorum, et mittere canibus (Niedobrze jest brać chleb synowski, a rzucać psom) (Mt 15, 26; Mk 7, 27).
51.Et catelli edunt de micis quae cadunt de mensa dominorum suorum (I szczenięta jedzą z odrobin, które spadają ze stołu panów ich) (Mt 15, 27).
52.O mulier, magna est fides tua (O niewiasto! Wielka jest wiara twoja) (Mt 15, 28).
53.Tu es Christus, Filius Dei vivi (Tyś jest Chrystus, Syn Boga żywego) (Mt 16, 16).
54.Beatus es, Simon Bariona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus qui in coelis est. Et ego dico tibi quia tu es Petrus, et super hanc petram aedifïcabo ecclesiam meam, et portae inferi non praevalebunt adversus earn (Błogosławiony jesteś, Szymonie Bar Jona: bo ciało i krew nie objawiła tobie, ale ojciec mój, który jest w niebiesiech. A ja tobie powiadam, iżeś ty jest Opoka: a na tej Opoce zbuduę Kościół mój, a bramy piekielne nie zwyciężą go) (Mt 16, 18).
55.Si quis vult post me venire, abneget semetipsum, et tollat crucem suam, et sequatur me ( Jeśli kto chce za mną iść, niech się zaprze samego siebie i weźmie krzyż swój i naśladuje mnie) (Mt 16, 24). Por. zdanie z Naśladowania: Tota vita Christi crux fuit et martyrium; et tu tibi quaeris requiem et gaudium? (Całe życie Chrystusa było krzyżem i męczeństwem, a ty szukasz dla siebie spoczynku i radości?) (II, 12, 7).
56.Domine, bonum est nos hic esse (Panie, dobrze jest nam tu być) (Mt 17, 4).
57.Vae mundo a scandalis! (Biada światu za zgorszenia) (Mt 18, 7).
58.Dimittet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Itaque jam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus conjunxit, homo non separet(Opuści człowiek ojca i matkę i złączy się z żoną swoją: i będą dwoje w jednym ciele. A tak już nie są dwoje, ale jedno ciało. Co tedy Bóg złączył, człowiek niechaj nie rozłącza (Mt 19, 5-6; por. Rdz 2, 24). Małżeństwo jest sakramentem i wyobrażeniem nierozdzielnego połączenia Chrystusa z Kościołem, przeto ważnie zawarte nie może być rozerwane inaczej, jak tylko przez śmierć jednego ze współmałżonków.
59.Sunt eunuchi qui seipsos castraverunt propter regnum coelorum. Qui potest capere capiat(Są rzezańcy, którzy się sami otrzebili dla Królestwa Niebieskiego. Kto może pojąć, niechaj pojmuje) (Mt 19, 12). Sami się otrzebili, czy to zobowiązując się do stanu bezżennego osobnym ślubem, czy też bez ślubu prowadząc aż do śmierci życie powściągliwe i czyste. – Dla Królestwa Niebieskiego, z pobudek nadprzyrodzonych, by móc Bogu wierniej i wyłącznie służyć, nie zaś z obawy przed obowiązkami związanymi z małżeństwem. – Niechaj pojmuje, tj. niech tę naukę przyjmie, zastosuje do życia. Ta to rada i zachęta Zbawiciela, która dziewictwo i bezżeństwo z pobudek nadprzyrodzonych podnosi do godności rad ewangelicznych, w ciągu wieków zaludniła klasztory milionami ludzi.
60.Facilius est camelum per foramen acus transire, quam divitem intrare in regnum coelorum (Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne, niż bogatemu wejść do Królestwa Niebieskiego) (Mt 19, 24). Bogatemu, tj. temu, kto w bogactwach swych całą ufność położył. Chrystus Pan wyraża tu wielką trudność zbawienia bogatego bez szczególnej łaski.
61.Apud homines hoc impossibile est; apud Deum autem omnia possibilia sunt (U ludzi to niemożliwe, ale u Boga wszystko jest możliwe) (Mt 19, 26). Łaska Boża jest potężniejsza nad wszelkie upodobania i podniety doczesne, przeto z jej pomocą bogaci mogą pozbyć się przywiązania do majątku, a więc i zbawić się. O tę jednak szczególniejszą łaskę Bożą modlić się należy.
62.Multi autem erunt primi novissimi, et novissimi primi (A wielu pierwszych będzie ostatnimi, a ostatnich pierwszymi) (Mt 19, 30). Nie wystarcza wszystko rzucić dla Chrystusa i pójść za Nim, trzeba nadto w tej służbie Bożej wytrwać, aby z pierwszego nie stać się ostatnim (ks. Wł. Sz.). Por. przypowieść o robotnikach w winnicy (Mt 20, 1-16).
63.Operarii in vinea Domini (Robotnicy w winnicy Pańskiej) (Mt 20, 1).
64.Quid hic statis tota die otiosi? (Czemu tu stoicie, próżnując dzień cały?) (Mt 20, 6).
65.Hi novissimi una hora fecerunt, et pares illos nobis fecisti, qui portavimus pondus diei et aestus (Ci ostatni [tylko] jedną godzinę pracowali, a uczyniłeś ich równymi nam, którzyśmy znosili ciężar dnia i upału) (Mt 20, 12).
66.Amice, non facio tibi injuriam; nonne ex denario convenisti mecum? Tolle quod tuum est et vade(Przyjacielu, nie wyrządzam ci krzywdy. Czyżeś się ze mną nie umówił za denara? Weźmij, co twoje jest, a idź) (…) Aut non licet mihi quod volo facere? (Czyliż mi nie wolno uczynić co chcę?) (Mt 20, 13-15).
67.Multi enim sunt vocati, pauci vero electi (Albowiem wielu jest wezwanych, ale mało wybranych) (Mt 20, 16).
68.Auferetur a vobis regnum Dei, et dabitur genti facienti fructus ejus (Odjęte będzie od was Królestwo Boże, a dane narodowi czyniącemu owoce jego) (Mt 21, 43). Przeniesienie za karę Królestwa Bożego z żydów na nawróconych pogan.
69.Licet censum dare Caesari, an non? (Czy godzi się dawać czynsz cesarzowi, czy też nie?) (Mt 22, 17).
70. Reddite ergo quae sunt Caesaris Caesari, et quae sunt Dei Deo(Oddajcież tedy, co jest cesarskiego – cesarzowi, a co jest Bożego – Bogu) (Mt 22, 21).
71.Secundum opera (…) eorum nolite facere: dicunt enim et non faciunt (Według uczynków ich nie czyńcie [lub: nie postępujcie]: mówią bowiem, a nie czynią) (Mt 23,3). Według uczynków ich. Nie naśladujcie ich złego przykładu. Mówią, a nie czynią. Wydają przepisy, ale sami ich nie spełniają.
72.Nec vocemini magistri; quia Magister vester unus est, Christus (I nie nazywajcie się nauczycielami, gdyż jeden jest Nauczyciel wasz, Chrystus) (Mt 23, 10). I nie nazywajcie się nauczycielami z pychy i z próżnej chwały. Niech nikt nie czyni siebie nauczycielem samozwańczym, niepowołanym.
73.Qui autem se exaltaverit humiliabitur, et qui se humiliaverit exaltabitur (A kto by się wywyższał, będzie poniżony, a kto by się uniżał, wywyższony będzie) (Mt 23, 12).
74.Haec oportuit facere, et illa non omittere (To trzeba było czynić, a tamtego nie opuszczać [nie zaniedbywać]) (Mt 23, 23).
75.Duces caeci, excolantes culicem, camelum autem glutientes (Wodzowie ślepi, którzy przecedzacie komara, a wielbłąda połykacie) (Mt 23, 24). Aby przypadkiem nie połknąć jakiego owada, uważanego za nieczysty, faryzeusze przed piciem przecedzali wino i mleko; natomiast o wielkie i zakazane rzeczy nie dbali.
76.Amen dico vobis, non relinquetur hic lapis super lapidem, qui non destruatur (Zaprawdę powiadam wam, nie zostanie tu kamień na kamieniu, który by nie był zepsowany [= zwalony]) (Mt 24, 2). Dokonane to zostało przez cesarza Wespazjana i jego syna Tytusa w roku 70. Św. Jan Złotousty pisze: Cokolwiek Chrystus zbuduje, tego nikt nie zepsuje; a co On zepsuje, tego nikt nie odbuduje. Założył Swój Kościół; zniszczył świątynię Jerozolimską.
77.Surgent enim pseudochristi et pseudoprophetae, et dabunt signa magna et prodigia: ita ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam electi. Ecce praedixi vobis (Powstaną bowiem fałszywi Chrystusowie i fałszywi prorocy, i czynić będą znaki wielkie i cuda, tak aby w błąd byli wprowadzeni (jeśli to być może) nawet i wybrani. Otom wam przepowiedział) (Mt 24,24). Powstaną przed końcem świata, za czasów Antychrysta (2 Tes 2, 9-10). – Czynić będą… cuda. Mocą szatana, który, znając ukryte siły przyrody, może działać własną siłą rzeczy nadzwyczajne, mogące w oczach ludzi uchodzić za prawdziwe cuda. Otom wam przepowiedział. Ta okoliczność powinna wiernych szczególniej krzepić w dniu klęski.
78.Coelum et terra transibunt, verba autem mea non praeteribunt (Niebo i ziemia przeminą, ale słowa Moje nie przeminą) (Mt 24,35). Chrystus Pan zapewnia, że przepowiednie jego są bezwzględnie prawdziwe i pewne.
79.Vigilate ergo, quia nescitis qua hora Dominus vester venturus sit (Czuwajcież tedy; albowiem nie wiecie której godziny Pan wasz przyjdzie) (Mt 24, 42). Chrystus Pan pragnie ustalić w sercach wiernych przekonanie o potrzebie ciągłej czujności nad duszą, ze względu na to, że nie tylko dzień śmierci jest niepewny, ale i czas sądu ostatecznego niewiadomy.
80.Quinqué (…) erant fatue, et quinqué prudentes (Pięć (…) było głupich, a pięć mądrych) (Mt 25, 2). Panny mądre i głupie (virgines fatue et prudentes) oznaczają dobrych i złych w Kościele Chrystusowym. Nie wystarczy mieć lampę, tj. wiarę, bez światła, bez miłości i dobrych uczynków.
81.Tunc dicet rex his qui a dextris eius erunt: Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi (Wtedy rzecze Król tym, którzy będą po prawicy Jego: Pójdźcie, błogosławieni Ojca mego, [i] posiądźcie Królestwo zgotowane wam od założenia świata). Esurivi enim, et dedistis mihi manducare; sitivi, et dedistis mihi bibere; hospes eram, et collegistis me; nudus, et cooperuistis me; infirmus, et visitastis me; in carcere eram, et venistis ad me (Albowiem łaknąłem, a nakarmiliście mię; pragnąłem, a daliście mi pić; gościem byłem, a przyjęliście mnie; nagim, a przyodzialiście mię; chorym, a nawiedziliście mię; byłem w więzieniu, a przyszliście do mnie). (…) Amen dico vobis, quamdiu fecistis uni ex his fratribus meis minimis, mihi fecistis (Zaprawdę powiadam wam: Cokolwiek uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, mnieście uczynili) (Mt 25, 34-40). Chrystus Pan tak wysoko ceni uczynki miłości względem bliźniego, jak gdyby Jemu samemu je wyświadczano, bo w potrzebujących widzi swych braci.
82.Tunc dicet et his qui a sinistris erunt: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis ejus (Wtedy rzecze i tym, którzy będą po lewicy: Idźcie precz ode Mnie, przeklęci, w ogień wieczny, który zgotowany jest diabłu i aniołom jego). Esurivi enim, et non dedistis mihi manducare; sitivi, et non dedistis mihi potum; hospes eram, et non collegistis me; nudus, et non cooperuistis me; infirmus, et in carcere, et non visitastis me (Albowiem łaknąłem, a nie nakarmiliście mię; pragnąłem, a nie daliście mi pić; gościem byłem, a nie przyjęliście mnie; nagim, a nie przyodzialiście mnie; chorym i więźniem, a nie nawiedziliście mnie). (…) Amen dico vobis, quamdiu non fecistis uni de minoribus his, nec mihi fecistis (Zaprawdę powiadam wam, czegokolwiek nie uczyniliście jednemu z tych najmniejszych, mnieście nie uczynili). Et ibunt hi in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam (I pójdą ci na mękę wieczną, a sprawiedliwi do żywota wiecznego) (Mt 25, 41-46). „Idźcie… w ogień wieczny”. Krótko a dobitnie streszcza tu Chrystus Pan całą karę piekła: utratę Boga i karę zmysłów w ogniu prawdziwym, choć różnym od ziemskiego (Mt 25, 42-43). Według nieomylnego wyroku Chrystusa Pana zaniechanie uczynków miłosierdzia zasługuje już na odrzucenie; o ileż więcej grzechy, uczynkiem popełnione! – Pójdą. Po wyroku Bożym świeżo i dawniej potępieni pójdą do piekieł, a błogosławieni wraz z tryumfującym Chrystusem do szczęścia wiecznego.
83.Et ait illis: Quid vultis mihi dare, et ego vobis eum tradam? At illi constituerunt ei triginta argenteos(I rzekł im: Co mi chcecie dać, a ja go wam wydam. A oni wyznaczyli mu trzydzieści srebrników) (Mt 26, 15). Co mi chcecie dać. Tymi słowy odsłonił Judasz w całej nagości podłość swego charakteru; nawet ceny nie naznacza, zostawiając to uznaniu wrogów Chrystusa. Oto do czego doprowadziła go niewiara i chciwość. – Judaszowe srebrniki lub zapłata Judasza, to znaczy: nagroda za zdradę.
84.Vae (…) homini illi per quem Filius hominis tradetur! Bonum (lub:melius) erat ei, si natus non fuisset homo ille (Biada człowiekowi onemu, przez którego Syn Człowieczy będzie wydany. Lepiej by mu było, gdyby się był nie narodził ów człowiek) (Mt 26, 24).
85.Vigilate et orate, ut non intretis in tentationem. Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma(Czuwajcie i módlcie się, abyście nie weszli w pokusę [tj. popadli w pokuszenie): duch wprawdzie jest ochoczy, ale ciało omdlałe) (Mt 26, 41). W pokusę. Wejść w pokusę, tyle co zezwolić na nią, ulec jej. – Ochoczy do znoszenia cierpień i pokus.
86.Quemcumque osculatus fuero, ipse est; tenete eum (Którego pocałuję, ten jest, chwytajcie go) (Mt 26, 48). Pocałunek Judasza znaczy tyle, co: obłudny, zdradziecki.
87.Omnes enim qui acceperint gladium gladio peribunt (Wszyscy bowiem, którzy za miecz będą chwytali, od miecza poginą) (Mt 26, 52; por. Apok 13, 10). Kto mieczem wojuje, od miecza ginie.
88.Quid ad nos? tu videris (Co nam do tego? ty siebie patrz [= to twoja rzecz]) (Mt 27, 4). Co nam do tego, żeś zgrzeszył. Nie zważając na wyrzuty sumienia Judasza, zwyczajem zbrodniarzy, odrzucili i odepchnęli przywódcy żydowscy bez serca i ze wzgardą swego pomocnika, którego namową i przekupstwem do zbrodni nakłonili.
89.Videns autem Pilatus quia nihil proficeret, sed magis tumultus fieret, accepta aqua, lavit manus coram populo, dicens: Innocens ego sum a sanguine iusti huius; vos videritis (I widząc Piłat, że nic nie osiągnie, a zamieszanie większe się staje, wziąwszy wodę, umył ręce przed pospólstwem, mówiąc: Nie winienem ja krwi tego sprawiedliwego. Wasza to rzecz). Et respondens universus populus, dixit: Sanguis eius super nos et super filios nostros (I odpowiadając wszystek lud rzekł: Krew jego na nas i na syny nasze). Tunc dimisit illis Barabbam, Jesum autem flagellatum tradidit eis ut crucifigeretur (Tedy im wypuścił Barabasza, a ubiczowanego Jezusa wydał im, aby był ukrzyżowany) (Mt 27, 24-26). Nie winienem ja. Uznając Jezusa niewinnym, a mimo to skazując Go na śmierć, Piłat sam siebie potępił. Jako sędzia i namiestnik miał władzę po temu, by Chrystusa oswobodzić z rąk żydostwa, ale uległ, częściowo ze względów politycznych, częściowo z obawy o swe stanowisko. – Krew jego na nas. Zaślepiony lud żydowski tymi słowy bierze na siebie i na swe potomstwo całą odpowiedzialność i karę za zbrodnię bogobójstwa. Że niewinnie przelana krew Boga-Człowieka spadła na żydostwo, historia tego dowodem; Bóg spełnił wołanie ludu żydowskiego.
90.Susceperunt autem Iesum, et eduxerunt. Et baiulans sibi crucem, exivit in eum qui dicitur Calvariae locum, hebraice autem Golgotha, ubi crucifixerunt eum (Zabrali tedy Jezusa i wyprowadzili. A niosąc krzyż sobie wyszedł na to miejsce, które zowią Trupiej Głowy, a po żydowsku Golgota. Tam Go ukrzyżowali) (J 19, 16-18).
91.Et circa horam nonam clamavit Iesus voce magna, dicens: Eli, Eli, lamma sabacthani? hoc est: Deus meus, Deus meus, ut quid dereliquisti me? (A około dziewiątej godziny zawołał Jezus głosem wielkim, mówiąc: Eli, Eli, Lamma sabakthani? to jest: Boże mój, Boże mój, czemuś mię opuścił?) (Mt 27, 46; por. Ps 21). Boże mój, mówi jako człowiek, jako Bóg jest równym Bogu Ojcu. Opuścił. Święte człowieczeństwo Chrystusa Pana, chociaż (i za życia i podczas całej męki i śmierci) złączone było osobowo z naturą Bożą, to jednak podczas męki (podobnie jak w ogrojcu) nie doznawało tych nieopisanych radości duchowych, mających swe źródło w posiadaniu i oglądaniu Boga. Bóg Ojciec to wszystko dopuścił, aby wcielony Syn Boży, niewinny, przez niewypowiedziane cierpienia swego ciała i swej duszy odpokutował za grzechy i zbrodnie obciążonych winą synów ludzkich.
92.Jesus autem iterum clamans voce magna, emisit spiritum (A Jezus zawoławszy powtórnie głosem wielkim, oddał ducha) (Mt 27, 50). Głosem wielkim. Chrystus, jako Bóg-Człowiek, nawet na krzyżu jest panem swej śmierci; umiera, kiedy chce, nie z wyczerpania fizycznego, ale dobrowolnie (J 10, 17-18). Dowodem tego, zdaniem wielu Ojców, ów silny, donośny głos, który wydał bezpośrednio przed skonaniem. Konający z wyczerpania krzyczeć nie mogą. Ten nadzwyczajny szczegół zwrócił nawet uwagę setnika (por. Mk 15, 39). Oddał ducha. Przez „ducha” rozumie się tu duszę ludzką. Dusza Chrystusa udała się do otchłani, by pocieszyć dusze świętych Starego Zakonu.
93.Nolite timere vos; scio enim quod Jesum qui crucifïxus est quaeritis. Non est hic: surrexit enim, sicut dixit (Nie bójcie się wy. Wiem bowiem, że szukacie Jezusa, który był ukrzyżowany. Nie ma Go tu, albowiem zmartwychwstał, jako zapowiedział) (Mt 27, 5-6).
94.Et accedens Jesus locutus est eis, dicens: Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra. Euntes ergo, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti; docentes eos servare omnia quaecumque mandavi vobis. Et ecce ego vobscum sum omnibus diebus, usque ad consummationem saeculi(A Jezus przystąpiwszy odezwał się do nich mówiąc: Dana Mi jest wszelka władza na niebie i na ziemi. Idąc tedy nauczajcie wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, nauczając je zachowywać wszystko, cokolwiek wam przykazałem. A oto Ja jestem z wami po wszystkie dni, aż do skończenia świata) (Mt 28, 18-20).
95.Nemo mittit vinum novum in utres veteres; alioquin dirumpet vinum utres, et vinum effundetur, et utres peribunt, sed vinum novum in utres novos mitti debet (Nikt nie leje wina nowego w stare bukłaki; bo inaczej wino rozsadzi bukłaki i rozleje się wino, a bukłaki się zepsują; ale wino nowe ma być wlewane w bukłaki nowe) (Mk 2, 22). Prawa starotestamentalne miały swe znaczenie tylko jako przygotowanie narodu wybranego na przyjście Mesjasza. Z przyjściem Jego tracą na znaczeniu i dopiąwszy celu swego stają się nieużytecznymi, i do połączenia z doskonalszą religią Mesjasza niezdatnymi, a nawet poniekąd szkodliwymi. Nikt nie wlewa młodego wina w stare bukłaki, ponieważ nowe wino, fermentując, rozsadziło by stare bukłaki, lecz na nowe wino trzeba nowych bukłaków. Tym nowym winem są nowe nauki Zbawiciela, które potrzebują nowych bukłaków, to jest nowych obrzędów i praw, w których by się zawierały, gdyż stare obrzędy i prawa do zawarcia ich w sobie są już niezdatne, nie mają bowiem tęgości, to jest tej szczytności, aby tak wzniosłe nauki potrafiły wyrazić.
96.Sabbatum propter hominem factum est, et non homo propter sabbatum (Szabat ustanowiony był dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu) (Mk 2, 27). Dla człowieka, tj. dla dobra ludzi, by mogli Bogu swobodnie służyć. – A nie człowiek dla szabatu. Chrystus daje tu wspaniałą, iście Bożą zasadę wykładania prawa pozytywnego. To prawo nie obowiązuje, jeśli się obraca na rzeczywistą szkodę człowieka, np. gdy go naraża na utratę życia itp. (por. 1 Mach 2, 39-42).
97.Oculos habentes non videtis? (Oczy mając nie widzicie?) (Mk 18, 8).
98.Quid enim proderit homini, si lucretur mundum totum, et detrimentum animae suae faciat? (Bo cóż pomoże człowiekowi, choćby cały świat pozyskał, a na duszy swojej szkodę poniósł?) (Mk 18, 36; Mt 16, 26).
99.Jesu, fili David, miserere mei (Jezusie, Synu Dawida, zmiłuj się nade mną!) (Mk 10, 47). Nazywając Jezusa synem Dawida, wyznaje tym samym ślepy Bartymeusz swą wiarę w Jego godność Mesjasza; Mesjasz bowiem miał być potomkiem Dawida.
100. Cum venisset autem vidua una pauper, misit duo minuta, quod est quadrans (A gdy nadeszła pewna wdowa uboga, wrzuciła dwa drobne pieniążki, to jest tyle co grosz) (Mk 12, 42). My mówimy: grosz wdowi, to znaczy: bardzo mała kwota, dana przez ubogiego na ofiarę.
101.Semper enim pauperes habetis vobiscum, et cum volueritis potestis illis benefacere. Me autem non semper habetis(Zawsze bowiem ubogich macie u siebie, i gdy zechcecie, możecie im dobrze czynić; mnie jednak nie zawsze mieć będziecie) (Mk 14, 7). Mnie nie zawsze mieć będziecie, tj. widomym sposobem, jak wtedy, gdy z uczniami przebywał na ziemi. Ale ukryty przebywa Jezus rzeczywiście i prawdziwie w Przenajświętszym Sakramencie.
102.Ave, gratia plena; Dominus tecum; benedicta tu in mulieribus (Bądź pozdrowiena, łaski pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami) (Łk 1, 28). Łaski pełna. Pełność łaski uświęcającej otrzymała Maryja już w pierwszej chwili swego Niepokalanego Poczęcia ze względu na to, że miała zostać Matką Boga-Człowieka. Ta pełność łask, której według dogmatu wiary (Denz.-Bannw. nn. 1641, 833) Maryja zawdzięcza całkowitą wolność od grzechu pierworodnego i od wszelkiego grzechu uczynkowego (nawet powszedniego), nie wykluczała ciągłego wzrostu przez współdziałanie Maryi z otrzymaną raz łaską. – Pan z Tobą jest od pierwszej chwili Twego istnienia przez Swą łaskę, a niebawem (od chwili poczęcia Boga–Człowieka) będzie przez Swą naturę ludzką, jak syn w łonie matki. – Błogosławionaś Ty między niewiastami. Bóg Cię pobłogosławił (łaskami Swymi obsypał) ponad wszystkie inne niewiasty.
103.Quia non erit impossibile apud Deum omne verbum (Bo nie masz nic niemożliwego u Boga; dosł.: Bo u Boga nie będzie żadne słowo niepodobne) (Łk 1, 37). Wszechmoc Boża nie ma żadnych granic, prócz woli Boga i wewnętrznej możliwości rzeczy o którą chodzi. – Słowo jest tu hebraizmem dabar, które oznacza także „rzecz”, „sprawę”; por. Mt 4, 4; 27, 14.
104. Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum (Oto [ja] służebnica Pańska, niech mi się stanie według słowa twego) (Łk 1, 38). Oto służebnica Pańska. Upewniwszy się, że dziewictwa nie utraci, poddaje się Maryja z całą wiarą, ufnością i pokorą woli Bożej, zowiąc się, mimo zapowiedzianej sobie godności Matki Bożej, tylko służebnicą Pańską. W tej chwili spełniła się tajemnica Wcielenia (J 1, 14). Duch Święty w łonie Maryi utworzył z Jej krwi ciało Chrystusa, złączył je z duszą ludzką, równocześnie stworzoną, a Syn Boży (Słowo) tej nowej naturze ludzkiej udzielił Swej Bożej osobowości. Bóg-Człowiek zaczął istnieć, a Maryja stała się prawdziwą Matką Boga, bo jest Matką ludzkiej natury Tego, który w jednej osobie łączy naturę Boską i ludzką. Jest to dogmatem wiary; por. Denz.-Bannw. nn. 113, 218, 290.
105. Magnificat anima mea Dominum; et exultavit spiritus meus in Deo salutari meo. Quia respexit humilitatem ancillae suae; ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes. Quia fecit mihi magna qui potens est, et sanctum nomen ejus. Et miserisordia ejus a progenie in progenies timentibus eum. Fecit potentiam in brachio suo; dispersit superbos mente cordis sui. Deposuit potentes de sede, et exaltavit humiles. Esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes. Suscepit Israel, puerum suum, recordatus misericordiae suae: sicut locutus est ad patres nostros, Abraham et semini eius in saecula (Uwielbia dusza moja Pana. I rozradował się duch mój w Bogu, Zbawicielu moim. Iż wejrzał na uniżenie służebnicy Swojej. Bo oto odtąd błogosławioną zwać mię będą wszystkie narody. Albowiem uczynił mi wielkie rzeczy, który możny jest i święte imię Jego. A miłosierdzie Jego z pokolenia w pokolenie nad tymi, którzy się Go boją. Okazał moc Swego ramienia. Rozproszył pysznych w zamysłach ich serc. Strącił mocarzy z tronów, a wywyższył pokornych. Łaknących obdarzył dobrami, a bogaczy z niczym odprawił. Przygarnął w opiekę Izraela, sługę Swego, pomny na miłosierdzie Swoje. Jako mówił do ojców naszych, Abrahamowi i potomstwu jego na wieki) (Łk 1, 46-55). Natchniona Duchem Świętym, a pełna radości, wypowiedziała Matka Najświętsza przepiękny hymn „Magnificat”, który jest dziękczynieniem i uwielbieniem, wyśpiewanym Bogu za Jego miłosierdzie, potęgę i wierność w spełnieniu na niej obietnic, danych ludowi wybranemu, a przez niego i całemu rodzajowi ludzkiemu.
106.Quis, putas, puer iste erit? Etenim manus Domini erat cum illo(Kimże, mniemasz, będzie owo dziecię? Albowiem ręka Pańska była z nim) (Łk 1, 66). Była z nim ręka Pańska. Opatrzność Boża w szczególny sposób nad nim się ujawniła.
107.Et Zacharias, pater ejus, repletus est Spiritu Sancto; et prophetavit, dicens: Benedictus Dominus Deus Israel, quia visitavit et fecit redemptionem plebis suae; et erexit cornu salutis nobis in domo David pueri sui: sicut locutus est per os sanctorum, qui a saeculo sunt, prophetarum ejus; salutem ex inimicis nostris, et de manu omnium qui oderunt nos; ad faciendam misericordiam cum patribus nostris, et memorari testamenti sui sancti; iusiurandum quod juravit ad Abraham Patrem nostrum, daturum se nobis; ut sine timore, de manu inimicorum nostrorum liberati, serviamus illi, in sanctitate et justitia coram ipso omnibus diebus nostris. Et tu, puer, propheta Altissimi vocaberis: praeibis enim ante faciem Domini parare vias ejus; ad dandam scientiam salutis plebi ejus, in remissionem peccatorum eorum; per viscera misericordiae Dei nostri, in quibus visitavit nos oriens ex alto; Iluminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent, ad dirigendos pedes nostros in viam pacis (A ojciec jego, Zachariasz, napełniony Duchem Świętym prorokował mówiąc: Błogosławiony Pan Bóg Izraela, że nawiedził i odkupił lud Swój. Potęgę zbawienia wzbudził nam w rodzie Dawida, sługi Swego. Jako od wieków zapowiadał był przez usta świętych Proroków Swoich. Że nas wybawi od nieprzyjaciół naszych i z ręki wszystkich, co nas nienawidzą. Miłosierdzie ojcom naszym okaże, pomny na święte przymierze Swoje. Według przysięgi, którą złożył Abrahamowi, ojcu naszemu, że sprawi to. Byśmy bez trwogi służyć Mu mogli, z rąk nieprzyjaciół naszych uwolnieni. W świątobliwości i sprawiedliwości w Jego obliczu po wszystkie dni nasze. A ty, dzieciątko, nazwane będziesz Prorokiem Najwyższego, bo pójdziesz przed obliczem Pana, by gotować drogi Jego. Ludowi Jego dasz poznać zbawienie, by odpuszczenia grzechów swych dostąpił przez zmiłowanie się Boga naszego, który nawiedził nas w światłości niebiańskiej. By oświecić tych, którzy są w ciemnościach i którzy mrokiem śmierci są spowici. By kroki nasze wieść drogą pokoju) (Łk 1, 67–79). Proroctwo Zachariaszowe, zawarte we wspaniałym treścią hymnie „Benedictus”, odnosi się do przyszłej działalności Chrystusa i Jana Chrzciciela. W pierwszej części (w. 68-75) mówi o CHRYSTUSIE: o Jego (wówczas jeszcze nieznanym) Wcieleniu, o dobrodziejstwach, jakie stąd wynikną dla ludu, wskazując, że obietnice mesjańskie, dane praojcom Izraela, należy rozumieć duchowo (o zbawieniu duszy , polegającym na odpuszczeniu grzechów i nieskazitelnym życiu). W drugiej części (w. 76-79) przepowiada swemu synowi wzniosłe jego posłannictwo, że ma być poprzednikiem Zbawiciela, tej Światłości, prowadzącej nas drogą pokoju.
108.Neminem concutiatis, neque calumniam faciatis, et contenti estote stipendiis vestris (Nikogo nie bijcie, ani nie spotwarzajcie; a poprzestawajcie na żołdzie swoim) (Łk 3, 14).
109.Medice, curate ipsum (Lekarzu, ulecz samego siebie) (Łk 4, 23). Wyrażenie przysłowiowe.
110.Exi a me [Domine], quia homo peccator sum (Wynijdź ode mnie, Panie, bom jest człowiek grzeszny) (Łk 5, 8). Piotr chciał przez to powiedzieć: Panie! ja grzesznik nie jestem godzien, byś był w łodzi mojej, opuść mię niegodnego.
111.Vae vobis divitibus, quia habetis consolationem suam (Biada wam bogaczom, bo macie pociechę waszą) (Łk 6, 24). Wam bogaczom, którzy całe swe szczęście i uciechę pokładacie w bogactwach i do nich swe serce przywiązujecie.
112.Date, et dabitur vobis (Dawajcie, a będzie wam dane) (Łk 6, 38). Bóg obficie wynagrodzi za dobre uczynki dla bliźnich zdziałane.
113.Diliges Diminum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex omnibus viribus tuis, et ex omni mente tua; et proximum tuum sicut teipsum (Będziesz miłował Pana Boga twego, z całego serca twego i z całej duszy twojej, i ze wszystkich sił twoich, i ze wszystkiej myśli twojej; a bliźniego twego jak siebie samego) (Łk 10, 27; Powt Pr 6, 5).
114.Samaritanus autem (…) misericordia motus (A Samarytanin (…) miłosierdziem wzruszony jest) (Łk 10, 33). Miłosiernym Samarytaninem zowiemy człowieka, który bliźniego w nieszczęściu chętnie ratuje.
115.Filius prodigus (Syn marnotrawny) (por. Łk 15, 11-32). Synem marnotrawnym zowiemy takiego, który marnuje majątek na zbytki.
116.Filii huius saeculi prudentiores filiis lucis in generatione sua sunt (Synowie tego świata roztropniejsi są w rodzaju swoim nad synów światłości; lub: Synowie tego świata roztropniejsi są wśród podobnych sobie niż synowie światłości) (Łk 16, 8). Synowie tego świata, tj. grzesznicy, żyjący według zasad świata. – Roztropniejsi są. Umieją o siebie lepiej dbać i koło swych spraw chodzić. – W rodzaju swoim, tj. we wzajemnych stosunkach z podobnymi sobie. Synowie światłości; synowie Boży, ludzie postępujący według wskazówek i przepisów Bożych. Sprawiedliwi, gdy chodzi o dobra duchowe, są zwykle mniej zręczni, niż ludzie światowi, gdy chodzi o dobra doczesne.
117.Quod hominibus altum est, abominatio est ante Deum (Co u ludzi jest wzniosłe, obrzydliwością jest przed Bogiem) (Łk 16, 15). Sądy ludzkie są często zwodnicze; co ludzie uważają za doskonałe, jest nieraz w oczach Boga ułomne i obrzydliwe ze względu na złą intencję działającego.
118.Homo quidam erat dives (Był człowiek pewien bogaty) (Łk 16, 19). My mówimy bogacz ewangeliczny, to znaczy: człowiek zamożny, a nielitościwy.
119.Et erat quidam mendicus nomine Lazarus (I był żebrak pewien, imieniem Łazarz) (Mt 16, 20). Chorego a biednego człowieka zowiemy łazarzem.
120.Verumtamen Filius hominis veniens, putas, inveniet fidem in terra? (Wszelako Syn Człowieczy gdy przyjdzie, czyż znajdzie wiarę na ziemi?) (Łk 18, 8). W czasach ostatecznych rzadka będzie wiara, mała gromadka wiernych ginąć będzie wśród wielkich rzesz niewierzących (bp A. Szlagowski).
121.Pharisaeus stans, haec apud se orabat: Deus, gratias ago tibi quia non sum sicut ceteri hominum, raptores, iniusti, adulteri; velut etiam hic publicanus. Ieiuno bis in sabbato, décimas do omnium quae possideo(Faryzeusz, stojąc, tak się sam w sobie [tj. w duszy] modlił: Boże, dziękuję ci, że nie jestem jak inni ludzie, drapieżni, niesprawiedliwi, cudzołożnicy, jako i ten celnik. Poszczę dwakroć w tygodniu; daję dziesięciny ze wszystkiego, co mam) (Łk 18, 11-12). Słowa faryzeusza były raczej chwaleniem siebie, niż chwaleniem Boga; dlatego nie były prawdziwą modlitwą.
122.Et publicanus a longe stans, nolebat nec oculos ad coelum levare; sed percutiebat pectus suum, dicens: Deus, propitius esto mihi peccatori (A celnik stojąc z daleka, nie chciał ani oczu podnieść w niebo; ale bił się w piersi, mówiąc: „Boże, bądź miłościw mnie grzesznemu!”) (Łk 18, 13). Stojąc z daleka. Z pokory nie śmie zbliżyć się do samego miejsca świętego. – Bił się w piersi. Na znak smutku i żalu; por. Łk 23, 48. Krótka, prosta, wymowna, a piękna modlitwa; celnik niczego sobie nie przypisuje, przed sobą widzi tylko świętość Boga I swe grzechy.
123.In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil quod factum est. In ipso vita erat, et vita erat lux hominum. Et lux in tenebris lucet, et tenebrae earn non comprehenderunt. Fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Joannes. Hic venit in testimonium, ut testimonium perhiberet de lumine, ut omnes crederent per ilium. Non erat ille lux, sed ut testimonium perhiberet de lumine. Erat lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. In mundo erat, et mundus per ipsum factus est, et mundus eum non cognovit. In propria venit, et sui eum non receperunt. Quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine ejus, qui non ex sanguinibus, neque ex volúntate carnis, ñeque ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt. Et Verbum caro factum est, et habitavit in nobis; et vidimus gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre, plenum gratiae et veritatis (Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było Słowo. To było na początku u Boga. Wszystko się przez Nie stało; a bez Niego nic się nie stało, co się stało. W Nim był(o) żywot [ = życie], a żywot [życie] był(o) światłością ludzi. A światłość w ciemnościach świeci, a ciemności jej nie ogarnęły. Był człowiek posłany od Boga, któremu [na] imię było Jan. Ten przyszedł na świadectwo, aby dał świadectwo o światłości, aby przez niego wszyscy uwierzyli. Nie był on światłością, ale iżby świadectwo dał o światłości. Była światłość prawdziwa, która oświeca każdego człowieka na ten świat przychodzącego. Na świecie był, a świat przezeń uczyniony jest, a świat Go nie poznał. Przyszedł do swej własności, a swoi Go nie przyjęli. A ilukolwiek Go przyjęło, dał im moc, aby się stali synami Bożymi, tym, którzy wierzą w imię Jego; którzy nie z krwi, ani z woli [=żądzy] ciała, ani [też] z woli męża [lub: ludzkiej], ale z Boga się narodzili. A Słowo Ciałem się stało i mieszkało między nami, (i widzieliśmy chwałę Jego, chwałę jako Jednorodzonego od Ojca), pełne łaski i prawdy) (11–14). Głęboki treścią „prolog” Ewangelii św. Jana opisuje w krótkich, a potężnych słowach najgłębsze tajemnice naszej świętej wiary. Na początku, tj. odwiecznie. – Słowo, gr. Logos, łac. Verbum, jest to druga Osoba Trójcy Przenajświętszej, Syn Boży, zrodzony od Ojca. –A Słowo było u Boga. Nie powiedział św. Jan: w Bogu, lecz: u Boga, aby wyraźnie zaznaczyć osobowość Słowa Bożego.–A Bogiem było Słowo. Różną osobą od Boga Ojca, ale jednym Bogiem. – Wszystko. Przez to Słowo Ojciec wszystko stworzył. – Nic się nie stało, czego by Słowo nie stworzyło. – W Nim był żywot, życie duchowe, niebiańskie i wieczne. – W ciemnościach, w świecie pełnym błędów i grzechu. Nie wszyscy ludzie tę światłość przyjęli. – Nie ogarnęły, gdyż Słowo zatriumfowało nad przeciwnikami. – Był człowiek, imię jego Jan Chrzciciel. – Przyszedł do swej własności, przez Wcielenie. – Swoi Go nie przyjęli, nie uwierzyli w Niego. Dał im. Tym, którzy w Niego wierzą i przez Chrzest wiarę swoją wyznają, dał moc, to jest władzę, iżby się mogli stać synami Bożymi. – Ale z Boga się narodzili. Dostąpili usprawiedliwienia. – A Słowo Ciałem się stało. Syn Boży przyjął ludzką naturę, ciało i duszę ludzką. – Chwałę, jaka przystoi Jednorodzonemu Synowi Bożemu. Chwałę tę oglądali wybrani Apostołowie na górze Tabor podczas Przemienienia Pańskiego; por. Mt 17, 1-8; (bp A. S.).
124.Ecce vere (verus) Israelita, in quo dolus non est (Oto prawdziwie [lub: prawdziwy] izraelita, w którym nie ma zdrady [lub: podstępu]) (J 1, 47). Prawdziwym izraelitą zowiemy człowieka prawego, zacnego.
125. Spiritus ubi vult spirat (Duch tchnie, kędy chce) (J 3, 8). Duch Święty, komu chce i jak chce, udziela swej łaski, swego natchnienia, swego jakby powiewu. Człowiek powinien poddać się zupełnie kierownictwu łaski Bożej, (chociaż nie wie dokąd go ona zaprowadzi), i wyrzec się błędnych sądów i przekonań.
126.Nolite iudicare secundum faciem, sed iustum iudicium iudicate (Nie sądźcie według pozorów, ale sprawiedliwym sądem sądźcie) (J 7, 24).
127. Qui sine peccato est vestrum, primus in illam lapidem mittat (Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci na nią kamieniem) (J 8, 7).
128.Vade, et iam amplius noli peccare (Idź, a już więcej nie grzesz) (J 8, 11).
129.Veritas liberabit vos (Prawda was wyswobodzi) (J 8, 32). Prawda Boża wyzwala z niewoli grzechów i z niewiedzy.
130.Omnis qui facit peccatum, servus est peccati (Każdy który czyni grzech, sługą jest grzechu) (J 8, 34). Przez nieposłuszeństwo prawu Bożemu człowiek grzeszy i staje się sługą grzechu, niewolnikiem szatana.
131.Qui ex Deo est, verba Dei audit (Kto z Boga jest, słów Bożych słucha) (J 8, 47). Czyj sposób myślenia i odczuwania odpowiada woli Bożej, ten chętnie słów Bożych słucha i przyjmuje jako podstawę udoskonalenia swej duszy.
132.Haec est autem vita aeterna: ut cognoscant te, solum Deum verum, et quem misisti, Jesum Christum (A ten jest żywot wieczny, aby poznali Ciebie, Jedynego Boga prawdziwego, i tego, któregoś posłał, Jezusa Chrystusa) (J 17, 3). Środkiem do osiągnięcia życia (szczęścia) wiecznego jest uznanie Boga prawdziwego, a więc wyrzeczenie się wszelkiego bałwochwalstwa i uznanie Jezusa za Zbawiciela, Pośrednika i Odkupiciela ludzkości. Oczywistą jest rzeczą, że uznanie Jezusa wymaga koniecznie uznania i przyjęcia ustanowionych przez Niego dla zbawienia rodzaju ludzkiego sakramentów i zasad wiary, które powierzył Swojemu Kościołowi.
133.Quid est veritas? (Co [to] jest prawda?) (J 18, 38). Prawdopodobnie Piłat, jako sceptyk, hołdujący poglądom materializmu owych czasów, chciał przez to wyrazić powątpiewanie o istnieniu prawdy i pewną „wyrozumiałość” dla tego (w jego mniemaniu) „nieszkodliwego marzyciela”, którego postanowił uwolnić.
134.Ecce homo (Oto człowiek!) (J 19, 5). Piłat chciał przez to powiedzieć: „Oto człowiek niewinny, a upadający już pod ciężarem razów, bólu, cierpień i szyderstw [por. Iz 53, 2-–3; Ps 21, 7]! Czy to wszystko nie zdołało jeszcze zaspokoić waszej nienawiści ku niemu? Popatrzcie na niego, zadowólcie się jego dotychczasową męczarnią i nie żądajcie śmierci Niewinnego”. Nie był Piłat świadom tego, że słowa jego mają jeszcze inne, głębsze i ogólniejsze znaczenie, na które już Ojcowie Kościoła zwrócili uwagę. „Oto Człowiek” w całym znaczeniu tego wyrazu, wzór ludzkości, postać ludzka cieleśnie wprawdzie złamana, ale uduchowiona przez swą cierpliwość, spokój, niewinność i nadziemski majestat; oto Człowiek, który przez swe uniżenie podniesie ludzkość do najwyższej chwały, a przez swe cierpienie do niebiańskiego szczęścia.
135.Quod scripsi, scripsi (Com napisał, napisałem) (J 19, 22). Gdy faryzeusze prosili Piłata, aby zmienił napis na tablicy nad krzyżem, brzmiący: „IESUS NAZARENUS REX IUDAEORUM (JEZUS NAZAREŃSKI KRÓL ŻYDOWSKI)”, odrzekł: „quod scripsi, scripsi”. Zmieniać tego nie myślę.
136.Non (…) erubesco evangelium (Nie wstydzę się Ewangelii) (Rzym 1, 16). Św. Paweł chce przez to powiedzieć: „Chociaż Jezus Chrystus ukrzyżowany jest zgorszeniem dla żydów, a głupstwem dla pogan (por. 1 Kor 1, 23), to przecież z tego powodu nie wstydzę się Jego Boskiej nauki”.
137.Stipendia (Stipendium) enim peccati, mors (Albowiem zapłatą grzechu [jest] śmierć) (Rzym 6, 23). Żołdem, który otrzymuje grzesznik (zaciągający się jak żołnierz do służby grzechowi), jest śmierć, i to śmierć wieczna. Innymi słowy: Karą za grzech jest wieczne potępienie.
138. Si quis autem Spiritum Christi non habet, hic non est ejus (A jeśli kto Ducha Chrystusowego nie ma, ten nie jest Jego [=ten do Niego nie należy]) (Rzym 8, 9). Innymi słowy: Jeśli ktoś nie ma już Ducha Świętego, Którego udzielił mu Chrystus (nasza Głowa) przez Chrzest św., ten już więcej nie jest żywym członkiem Jego Mistycznego Ciała.
139.Diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum (Miłującym Boga wszystko dopomaga ku dobremu) (Rzym 8,28). Tym, którzy Boga miłują i postępują zgodnie z Jego wolą, nawet wielkie przeciwności wychodzą na dobre, gdyż są źródłem zasług na życie wieczne.
140.Si Deus pro nobis, quis contra nos? (Jeśli Bóg z nami, któż przeciw nam?) (Rzym 8, 31). Innymi słowy: Czyż możemy upadać na duchu wiedząc, że Bóg roztacza nad nami opiekę? jeśli Bóg stoi w naszej obronie, cóż może poradzić przeciwko nam jakikolwiek nieprzyjaciel?
141.Nulli malum pro malo reddentes (Nikomu złem za zło nie oddawajcie) (Rzym 12, 17).
142.Non in comessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et aemulatione; sed induimini Dominum Iesum Christum, et carnis curam ne feceritis in desideriis (Nie w biesiadach i pijaństwach, nie w łożach i niewstydliwościach, nie w zwadzie i w zazdrości; ale się obleczcie w Pana Jezusa Chrystusa, a starania o ciele nie czyńcie w pożądliwościach) (Rzym 13, 13-14). Po przeczytaniu tych słów (z Bożego polecenia („Tolle, lege; tolle, lege! (Bierz, czytaj; bierz, czytaj!)) Augustyn nawrócił się zupełnie; por. Wyznania, Księga VIII, Rozdz. XII.
143.Tempus breve est (Czas krótki jest) (1 Kor 7, 29).
144. Praeterit enim figura huius mundi (Przemija bowiem postać tego świata) (1 Kor 7, 31).
145.Neque idololatrae efficiamini (…) carissimi mihi, fugite ab idolorum cultura (I nie stawajcie się bałwochwalcami (…) najmilsi moi, uciekajcie od bałwochwalstwa) (1 Kor 10, 7-14).
146. Itaque qui se existimat stare, videat ne cadat (…). Fidelis autem Deus est, qui non patietur vos tentari supra id quod potestis; sed faciet etiam cum tentatione proventum, ut possitis sustinere (Przeto kto mniema, że stoi, niech baczy, aby nie upadł (…), a wierny jest Bóg, który nie dopuści kusić was ponad wasze siły, ale razem z pokusą da też i wyjście, abyście ją przetrzymać mogli) (1 Kor 10, 12-13).
147. Sive ergo manducatis, sive bibitis, sive aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite (Czy tedy jecie, czy pijecie, czy cokolwiek innego czynicie, wszystko na chwałę Bożą czyńcie) (1 Kor 10, 31).
148.Mulieres in ecclesiis taceant; non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse (Niewiasty niech milczą w kościołach, albowiem nie pozwala się im mówić, ale mają być poddane) (1 Kor 14, 34). Innymi słowy: Nie wolno niewiastom nauczać w Kościele.
149.Gratia enim Dei sum id quod sum, et gratia eius in me vacua non fuit (A z łaski Bożej jestem tym, czym jestem, i łaska Jego we mnie próżną nie była) (1 Kor 15, 10). Próżną, tj. bezużyteczną i bezowocną.
150.Corrumpunt mores bonos colloquia mala (Złe rozmowy psują dobre obyczaje) (1 Kor 15, 33).
151.Nolite jugum ducere cum infidelibus; quae enim participatio iustitiae cum iniquitate? aut quae societas luci ad tenebras? Quae autem conventio Christi ad Belial? aut quae pars fideli cum infideli? Qui autem consensus templo Dei cum idolis?(Nie wprzęgajcie się w jarzmo z niewiernymi. Cóż bowiem za uczestnictwo sprawiedliwości z nieprawością? Albo co za łączność światła z ciemnością? Lub co za ugoda Chrystusa z Belialem? Albo co za udział wiernego z niewiernymi? I co za zgoda Kościoła Bożego z bałwanami? (2 Kor 6, 14-16).
152.Nam ejusmodi pseudoapostoli sunt operarii subdoli, transfigurantes se in apostolos Christi. Et non mirum, ipse enim Satanas transfigurai se in angelum lucis. Non est ergo magnum si ministri ejus transfigurentur velut ministri justitiae; quorum finis erit secundum opera ipsorum(Bo tego rodzaju fałszywi apostołowie to pracownicy zdradliwi, przedzierzgający się w apostołów Chrystusowych. I nic dziwnego, bo i sam szatan przybiera postać anioła światłości. Nic tedy wielkiego, jeśli jego słudzy przybierają postać sług sprawiedliwości, których koniec będzie według uczynków ich) (2 Kor 11, 13-15).
153.Sed licet nos, aut angelus de coelo evangelizet vobis praeterquam quod evangelizavimus vobis, anathema sit. Sicut praediximus, et nunc iterum dico: Si quis vobis evangelizaverit praeter id quod accepistis, anathema sit (Ale choćbyśmy i my, albo anioł z nieba głosił wam wbrew temu, cośmy wam głosili, niech będzie przeklęty. Jak przedtem powiedzieliśmy, i teraz znowu mówię: Jeśliby wam kto głosił Ewangelię wbrew tej, którąście otrzymali, niech będzie przeklęty) (Gal 1, 8-9).
154.Si (…) hominibus placerem, Christi servus non essem (Gdybym (…) ludziom chciał się podobać, nie byłbym sługą Chrystusa) (Gal 1, 10).
155.Spiritu ambulate, et desideria carnis non perficietis. Caro enim concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem(Wedle ducha postępujcie, a pożądliwości ciała pełnić nie będziecie. Ciało bowiem pożąda przeciwko duchowi, a duch przeciw ciału) (Gal 5, 16-17).
156.Nolite errare: Deus non irridetur. Quae enim seminaverit homo, haec et metet(Nie błądźcie: nie da się Bóg z Siebie naśmiewać [albo: Bóg naśmiewać się z siebie nie pozwoli]. Co bowiem człowiek posieje, to i żąć będzie) (Gal 6, 7). Nie błądźcie, tj.: Nie oszukujcie samych siebie. Bóg zna wasze myśli i czyny, dlatego nikt Go w błąd wprowadzić nie może. – Co człowiek posieje…. Kto sieje uczynki podyktowane zasadami ciała i namiętności, ten zbierze kiedyś smutne żniwo; kto zaś idzie za natchnieniem Ducha Świętego, ten dostąpi życia wiecznego.
157.Dum tempus habemus, operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domésticos fidei (Póki czas mamy, czyńmy dobrze wszystkim, a najwięcej domownikom wiary [=a zwłaszcza tym, którzy są jednej wiary z nami]) (Gal 6, 19).
158.Et ipse dédit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, alios vero evangelistas, alios autem pastores, et doctores (…); ut iam non simus parvuli fluctuantes et circumferamur omni vento doctrinae in nequitia hominum, in astutia ad circumventionem erroris. Veritatem autem facientes in caritate, crescamus in illo per omnia, qui est caput Christus (I On ustanowił jednych Apostołami, a drugich Prorokami, innych Ewangelistami, a innych jeszcze pasterzami i doktorami (…). Tak abyśmy już nie byli chwiejącymi się dziećmi, unoszonymi każdym podmuchem wiatru przez złość ludzką i przez podstęp wiodący do błędu, ale byśmy czyniąc prawdę w miłości wzrastali we wszystko w Tym, który jest głową, [tj.] w Chrystusie) (Ef 4, 11-15)
159.Omnis sermo malus ex ore vestro non procedat; sed si quis bonus ad aedificationem fidei, ut det gratiam audientibus. Et nolite contristare Spiritum Sanctum Dei, in quo signati estis in diem redemptionis. Omnis amaritudo, et ira, et indignatio, et clamor, et blasphemia tollatur a vobis, cum omni malitia. Estote autem invicem benigni, misericordes, donantes invicem, sicut et Deus in Christo donavit vobis(Żadna zła mowa niech nie wychodzi z ust waszych, ale tylko dobra ku zbudowaniu wiary, aby łaskę przynosiła słuchającym. A nie zasmucajcie Ducha Świętego Bożego, którym naznaczeni jesteście na dzień odkupienia. Wszelkie zgorzknienie i unoszenie się, i gniew, krzyk i złorzeczenie wraz z wszelką złością niech zostanie usunięte spośród was. A bądźcie jedni dla drugich łaskawi, miłosierni, przebaczający sobie nawzajem, jako i Bóg przebaczył wam w Chrystusie) (Ef 4, 29-32).
160.Estote ergo imitatores Dei, sicut filii carissimi; et ambulate in dilectione, sicut et Christus dilexit nos, et tradidit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo in odore suavitatis. Fornicatio autem, et omnis immunditia, aut avaritia, nec nominetur in vobis, sicut decet sanctos; aut turpitudo, aut stultiloquium, aut scurrilitas, quae ad rem non pertinet; sed magis gratiarum actio (Bądźcież tedy naśladowcami Bożymi jako synowie najmilsi i postępujcie w miłości, jako i Chrystus umiłował nas i wydał samego siebie za nas na dar i na ofiarę, na wonność wdzięczności. A rozpusta i wszelka nieczystość albo chciwość niech nie będą nawet wspomniane między wami, jak przystoi świętym. Podobnie też i bezwstyd albo głupie mowy lub nieprzystojne żarty nie należące do rzeczy, ale raczej składanie dziękczynienia) (Ef 5,1-4).
161.Nolite communicare operibus infructuosis tenebrarum, magis autem redarguite (Nie miejcie nic wspólnego z bezowocnymi dziełami ciemności, ale raczej je zwalczajcie) (Ef 5, 11).
162.Mulieres viris suis subditae sint, sicut Domino; quoniam vir caput est mulieris, sicut Christus caput est ecclesiae: ipse salvator corporis eius. Sed sicut ecclesia subjecta est Christo, ita et mulieres viris suis in omnibus. Viri, diligite uxores vestías, sicut et Christus dilexit ecclesiam, et seipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificaret, mundans lavacro aquae in verbo vitae, ut exhiberet ipse sibi gloriosam eccleciam, non habentem maculam, aut rugam, aut aliquid huiusmodi; sed ut sit sancta et immaculata (Żony niech będą poddane mężom swoim, jako Panu. Mąż bowiem jest głową żony, jak Chrystus jest głową Kościoła: On, zbawiciel ciała swego. A jako Kościół poddany jest Chrystusowi, tak też żony mężom swoim we wszystkim poddane być mają. Mężowie, miłujcie żony wasze, jako i Chrystus umiłował Kościół i samego siebie wydał za niego, aby go uświęcić, oczyściwszy go obmyciem wody w słowie żywota. I zgotował sobie Kościół pełen chwały, nieskalany i bez zmazy, bez czegokolwiek, co by mu ujmę przynosiło, ale święty i niepokalany) (Ef 5, 22-27).
163.Filii, obedite parentibus vestris in Domino; hoc enim Justum est (Dzieci, bądźcie posłuszne rodzicom waszym w Panu, bo to jest sprawiedliwe [lub: bo to jest rzecz słuszna] (Ef 6, 1; por. Kol 3, 20).
164.Non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritualia nequitiae, in coelestibus (Prowadzimy walkę nie przeciw ciału i krwi, ale przeciwko książętom i władzom, przeciwko rządcom świata tych ciemności, przeciwko duchowym złościom pod niebem [złym duchom w przestworzach niebieskich] (Ef 6, 12). Ciału i krwi, ludziom. – Książętom i władzom, szatanom.–Rządcom świata, czartom.
165.Cum metu et tremore vestram salutem operamini (Z bojaźnią i ze drżeniem zbawienie wasze sprawujcie [=o zbawienie wasze się troszczcie]) (Filip 2, 12).
166.Omnes enim quae sua sunt quaerunt, non quae Jesu Christi (Wszyscy bowiem swego szukają, nie tego, co [jest] Jezusa Chrystusa) (Filip 2, 21).
167.Gaudete in Domino semper; iterum dico, gaudete. Modestia vestra nota sit omnibus hominibus; Dominus prope est(Weselcie się w Panu zawsze, mówię powtórnie: weselcie się. Skromność wasza niech będzie znana wszystkim ludziom. Pan blisko jest) (Filip 4, 4-5).
168.Si consurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens; quae sursum sunt sapite, non quae super terram (Jeśliście wespół powstali z Chrystusem, tego co w górze jest, szukajcie, gdzie Chrystus jest na prawicy Bożej siedzący; co w górze jest miłujcie, nie co na ziemi) (Kol 3, 1-2).
169.Verbum Christi habitet in vobis abundanter, in omni sapientia, docentes et commonentes vosmetipsos, psalmis, hymnis, et canticis spiritualibus, in gratia cantantes in cordibus vestris Deo (Słowo Chrystusowe niechaj mieszka w was obficie, z wszelaką mądrością nauczajcie i sami siebie napominajcie w psalmach i hymnach i pieśniach duchowych, w łasce śpiewając w sercach waszych Bogu) (Kol 3, 16).
170.Sermo vester semper in gratia sale sit conditus, ut sciatis quomodo oporteat vos unicuique respondere (Mowa wasza niech będzie zawsze uprzejma i zaprawiona solą, abyście wiedzieli, jak wam wypada każdemu odpowiadać) (Kol 4, 6). Solą, mądrością, roztropnością.
171.Spiritum nolite extinguere. Prophetias nolite spernere. Omnia autem probate, quod bonum est tenete. Ab omni specie mala abstinete vos (Ducha nie gaście. Proroctw nie lekceważcie. A wszystkiego doświadczajcie; co dobre jest, tego się trzymajcie. Unikajcie wszystkiego, co ma choćby pozór zła) (1 Tes 5, 19-22). Ducha nie gaście, nie przeszkadzajcie działaniu nadprzyrodzonych darów Ducha Świętego.
172.Mysterium jam operatur iniquitatis (Tajemnica nieprawości już się dokonywa) (2 Tes 2, 7). Tajemnica nieprawości, w tajemnicy i w ukryciu przygotowuje się wielka apostazja (por. 2 Tes 2, 3), dopóki nie będzie usunięta przeszkoda, która powstrzymuje przyjście Antychrysta. Wyjaśnienia teologów i egzegetów na temat tego, czym jest ta przeszkoda, są bardzo różne.
173.Et tune revelabitur ille iniquus, quem Dominus Jesus interficit spiritu oris sui, et destruet illustratione adventus sui eum; cujus est adventus secundum operationem Satanae, in omni virtute, et signis, et prodigiis mendacibus, et in omni seductione iniquitatis iis qui pereunt, eo quod caritatem veritatis non receperunt ut salvi fierent. Ideo mittet illis Deus operationem erroris, ut crederent mendacio, ut iudicentur omnes qui non crediderunt veritati, sed consenserunt iniquitati (A wtedy objawi się ów bezbożnik, którego Pan Jezus zabije tchnieniem ust Swoich i zatraci go blaskiem przyjścia Swego. A zjawienie się jego dokona się mocą i działaniem szatana wśród znaków i cudów kłamliwych oraz ze wszelkimi sposobami uwiedzenia tych, którzy giną, dlatego że nie przyjęli miłości prawdy, aby byli zbawieni. Ześle tedy na nich Bóg ułudę błędu, aby uwierzyli kłamstwu, iżby osądzeni byli wszyscy, którzy nie uwierzyli prawdzie, ale przyzwolili na nieprawość) (2 Tes 2, 8-11). Bezbożnik, tj. Antychryst. – Tchnieniem ust Swoich, zniszczy jego królestwo słowem Swoim. – Zatraci go, Antychrysta zabije Chrystus Pan samym tylko ukazaniem Swojej chwały.
174.Itaque, fratres, State, et tenete traditiones quas didicistis sive per sermonem, sive per epistulam nostram (Przeto, bracia, trwajcie niewzruszenie, a trzymajcie się podań, których się nauczyliście czy to przez naukę ustną, czy też przez list nasz) (2 Tes 2, 14).
175.Mulier in silentio discat cum omni subiectione. Docere autem mulieri non permitto, neque dominari in virum, sed esse in silentio. (…) Salvabitur autem per filiorum generationem, si permanserit in fide, et dilectione, et sanctificatione cum sobrietate(Niewiasta niech się uczy w cichości, z wszelką uległością. A nauczać niewieście nie dozwalam, ani panować nad mężem, ale zachowywać się w cichości. (…) Ale zbawiona będzie przez rodzenie dzieci, jeśli trwać będzie w wierze, w miłości oraz w świątobliwości połączonej ze skromnością) (1 Tym 2, 11-15). Rodzenie – zatem jej zadaniem jest uczciwe wychowanie dzieci.
176.Si quis episcopatum desiderat, bonum opus desiderat (Jeśli kto biskupstwa pożąda, dobrej służby pożąda) (1 Tym 3, 1).
177.Spiritus autem manifeste dicit, quia in novissimis temporibus discedent quidam a fide, attendentes spiritibus erroris et doctrinis daemoniorum, in hypocrisi loquentium mendacium, et cauteriatam habentium suam conscientiam (A Duch jawnie zapowiada, że w czasach ostatecznych odstąpią niektórzy od wiary, przystając do duchów błędu i nauk diabelskich. [Do tych, którzy] obłudnie głoszą kłamstwa i mają sumienie napiętnowane) (1 Tym 4, 1). Duch, tj. Duch Święty. – Ostatecznych, tj. późniejszych. – Odstąpią, popadną w apostazję, odstępstwo od wiary przyjętej, a więc będą to chrześcijanie. – In hypocrisi (w obłudzie). Ich życie i nauczanie będzie obłudne, mające tylko pewien pozór świętości.
178. Noli contendere verbis: ad nihil enim utile est, nisi ad subversionem audientium. Sollicite cura teipsum probabilem exhibere Deo, operarium inconfusibilem, recte tractantem verbum veritatis. Profana autem et vaniloquia devita, multum enim proficiunt ad impietatem(W spory o słowa się nie wdawaj, bo to do niczego nie służy, jeno do wywrócenia wiary u słuchających. Staraj się usilnie, abyś mógł stanąć przed Bogiem zasługując na Jego pochwałę jako pracownik nie potrzebujący się wstydzić, godnie rozdający słowo prawdy. A wystrzegaj się światowej i pustej gadaniny, bo do coraz większej prowadzi bezbożności) (2 Tym 2, 14-16). Apostoł udziela tu wskazówek jak należy walczyć z kacerstwem.
179.Cognovit Dominus qui sunt eius (Novit Deus, qui sunt eius) (Zna Pan [Bóg] tych, którzy są Jego) (2 Tym 2, 19). Pan Bóg przenika serce, duszę i całe wnętrze człowieka. Należy więc Go czcić nie tylko przez zewnętrzne wyznanie, ale przede wszystkim przez wewnętrzną (duchową) łączność z Nim (interna religione), która dokonuje się dzięki nadprzyrodzonej cnocie wiary.
180.Omnia munda mundis; coinquinatis autem et infidelibus nihil est mundum, sed inquinatae sunt eorum mens et conscientia. Confitentur se nosse Deum, factis autem negant, cum sint abominati, et incredibiles, et ad omne opus bonum reprobi(Czystym wszystko [jest] czyste, a skalanym i poganom nic nie jest czyste, bo skalany jest ich umysł i sumienie. Utrzymują, że znają Boga, ale uczynkami swymi tego się zapierają, bo są wstrętni i niewierzący, do żadnego dzieła dobrego niezdolni) (Tyt 1, 15-16).
181.Haereticum hominem, post unam et secundam correptionem, devita, sciens quia subversus est qui eiusmodi est, et delinquit, cum sit proprio iudicio condem natus (Człowieka heretyka po pierwszym i drugim upomnieniu unikaj, wiedząc, iż kto taki jest, jest przewrotny i grzeszy, gdyż jest własnym sądem potępiony) (Tyt 3, 10-11). Własnym sądem, bo wiedząc i chcąc grzeszy, a nie chce się opamiętać.
182.Videte, fratres, ne forte sit in aliquo vestrum cor malum incredulitatis, disce dendi a Deo vivo (Baczcież, bracia, żeby snadź nie było w którym z was złe serce niedowiarstwa, ku odstąpieniu od Boga żywego) (Hebr 3, 12).
183.Horrendum est incidere in manus Dei viventis (Straszna to rzecz wpaść w ręce Boga żywego) (Hebr 10, 31). Straszna to rzecz (dla tych, którzy dopuszczają się występków) wpaść w ręce Boga żywego, a przeto grzechy widzącego, sprawiedliwie sądzącego i wiecznie karzącego winnych.
184.Sine fide autem impossibile est placere Deo (A bez wiary nie podobna jest [tzn. nie można] podobać się Bogu) (Hebr 11, 6).
185.Est autem fides sperandarum substantia rerum, argumentum non apparentium (A wiara jest podstawą tych rzeczy, których się spodziewamy, przeświadczeniem o prawdzie tego, czego się nie widzi) (Hebr 11, 1).
186.In disciplina perseverate. Tamquam filiis vobis offert se Deus; quis enim fïlius quem non corripit pater? Quod si extra disciplinam estis, cujus participes facti sunt omnes, ergo adulteri, et non filii estis (W karności trwajcie. Obchodzi się Bóg z wami jako z synami. Bo gdzie jest syn, którego by ojciec nie karcił? A jeśli jesteście bez karania, którego uczestnikami wszyscy się stali, tedy jesteście nieprawymi dziećmi, a nie synami) (Hebr 12, 7-8).
187.Caritas fraternitatis maneat in vobis. Et hospitalitatem nolite oblivisci; per hanc enim latuerunt quidam, angelis hospitio receptis(Miłość braterska niechaj trwa pośród was. A nie zapominajcie o gościnności, przez nią bowiem niektórzy, nie wiedząc o tym, aniołów w gościnę przyjęli) (Hebr 13, 1-2).
188.Doctrinis variis et peregrinis nolite abduci (Naukami rozmaitymi i obcymi nie dajcie się uwodzić [omamić]) (Hebr 13, 9). Opierając się na słowach św. Pawła można wymienić trzy cechy herezji: (1) jest sprzeczna (varia est) nie tylko z prawdą, ale zawsze wewnętrznie podzielona jest w licznych stronnictwach i opiniach. (2) Charakteryzuje się zamiłowaniem do nowości, do nauk obcych (peregrina est). (3) Odwraca uwagę (abducit) od prostoty i przejrzystości prawdy, będąc nierozumną i oddaloną od rzeczywistości (Bernardinus a Piconio OFMCap.).
189.Si quis autem putat se religiosum esse, non refraenans linguam suam, sed seducens cor suum, huius vana est religio (A jeśli kto mniema, że jest pobożny nie powściągając języka swego, lecz zwodząc serce swoje, tego pobożność próżna jest) (Jak 1, 26).
190.Ita et lingua modicum quidem membrum est, et magna exaltat. Ecce quantus (parvus) ignis quam magnam silvam incendit! Et lingua ignis est, universitas iniquitatis (Tak i język małym wprawdzie członkiem jest, ale wielkimi rzeczami się chełpi. Oto jak mały ogień jakże wielki las podpala! I język jest [jak] ogień, świat nieprawości) (Jak 3, 5-6).
191.Petitis, et non accipitis, eo quod male petatis, ut in concupiscentiis vestris insumatis (Prosicie, a nie otrzymujecie, bo źle prosicie zamierzając to, co otrzymacie, zużyć dla korzyści pożądliwości waszych) (Jak 4, 3).
192.Verbum (…) Domini manet in aeternum (Słowo Pańskie trwa na wieki) (1 P 1, 25; Iz 40, 8).
193.Unus dies apud Dominum, sicut mille anni, et mille anni sicut dies unus (Jeden dzień u Pana jako tysiąc lat [U Boga jeden dzień znaczy tyle co tysiąc lat], a tysiąc lat jako jeden dzień) (2 P 3, 8).
194.Sobrii estote et vigilate, quia adversarius vester diabolus tamquam leo rugiens circuit, quaerens quem devoret; cui resistite fortes in fide (Trzeźwi bądźcie i czuwajcie, bo przeciwnik wasz diabeł jako lew ryczący krąży, szukając kogo by pożarł: sprzeciwiajcie mu się mocni w wierze) (1 P 5, 8-9).
195.„Canis reversus ad suum vomitum”; et: Sus lota in volutabro luti („Wrócił się pies do wymiotu swego” i Świnia umyta do kałuży błota) (2 P 2, 22). Jest to obraz heretyków.
196.Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus si ex Deo sint: quoniam multi pseudoprophetae exierunt in mundum (Nie każdemu duchowi wierzcie, ale badajcie duchy, czy z Boga są, bo wielu fałszywych proroków wyszło na świat) (1 J 4, 1).
197.Mundus totus in maligno positus est (Świat wszystek w złym leży [jest pogrążony]) (1 J 5, 19).
198.Filioli mei, non diligamus verbo, neque lingua, sed opere et veritate (Synaczkowie moi! Nie miłujmy słowem ani językiem, ale czynem i prawdą) (1 J 3, 18).
199. Et nos cognovimus, et credidimus caritati quam habet Deus in nobis. Deus caritas est, et qui manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo(Myśmy poznali i uwierzyli miłości, jaką Bóg ma ku nam. Bóg jest miłością, a kto trwa w miłości, w Bogu trwa, a Bóg w nim) (1 J 4, 16).
200.Ego sum Alpha et Omega, primus et novissimus, principium et finis (Jam jest Alfa i Omega, pierwszy i ostatni, początek i koniec) (Apok 22, 13). Bóg jest początkiem i końcem (celem) wszystkiego.
Skarbiec Pisma św., opracował Marius Marcoviensis. Bibliografia została zamieszczona w poprzednim numerze Zawsze Wierni (4/2001).
Zawsze Wierni, nr 42, 09-10.2001, s. 124.