Tajemnica Trójcy Przenajświętszej jest to ta prawda naszej świętej Wiary, nieprzenikniona rozumem ludzkim, bo przewyższająca jego zdolność pojmowania, że Bóg jedyny w naturze jest troisty w Osobach[1]. W Bogu są trzy Osoby: Ojciec, Syn i Duch Święty. Ojciec jest prawdziwym Bogiem, Syn jest prawdziwym Bogiem, Duch Święty jest prawdziwym Bogiem; jednakże wszystkie te trzy Osoby są tylko jednym Bogiem, bo wszystkie mają jedną i tą samą naturę, jedno i toż Bóstwo, i żadna z nich nie jest starszą, ani doskonalszą, lecz we wszystkim są sobie równe. Jezus Chrystus, wyrażając tę prawdę, tak rzekł do Apostołów: „Idąc tedy nauczajcie wszystkie narody, chrzcząc je w Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego” (Mt 28, 19). I święty Jan apostoł powiada: ,Albowiem Trójca wydaje świadectwo na niebie: Ojciec, Syn i Duch Święty, a Trójca ta jednym jest” (1 J 5, 7).
Ojciec przez poznanie samego siebie, w sposób dla nas niepojęty rodzi odwiecznie Syna swojego; Ojciec i Syn wzajemną miłością wydaje odwiecznie Ducha Świętego; Ojciec, Syn i Duch Święty są to Osoby oddzielne, a Bóg jest jeden i nierozdzielny. Bóg Ojciec przez nikogo nie jest zrodzonym i od nikogo nie pochodzi; Bóg Syn przez Ojca jest zrodzony, Bóg Duch Święty od Ojca i Syna pochodzi. Lecz ponieważ to zrodzenie i pochodzenie nie ma początku, dlatego w żadnej z tych Osób nic nie jest wcześniej ani później, nic większym ani mniejszym, przeto wszystkie trzy są sobie współwieczne i współistotne. Stąd Kościół nasz święty, podczas Mszy św. (w Prefacji o Trójcy Świętej) wypowiada te słowa o Bogu Ojcu: „Qui cum unigenito Filio tuo et Spiritu Sancto unus es Deus, unus es Dominus: non in unius singularitate personae, sed in unius Trinitate substantiae. Quod enim de tua gloria, revelante te, credimus, hoc de Filio tuo, hoc de Spiritu Sancto sine differentia discretionis sentimus. Ut in confessione verae sempiternaeque Deitatis, et in personis proprietas, et in essentia unitas, et in majestate adoretur aequalitas (Ty z jednorodzonym Synem Twoim i Duchem Świętym jeden jesteś Bóg, jeden Pan, nie jednością jedynej osoby, ale w trzech Osobach jednej Istoty. Co bowiem z objawienia Twego wierzymy o Twojej chwale, toż o Synu, to i o Duchu Świętym bez żadnej różnicy utrzymujemy; tak, iż wyznając prawdziwe i wiekuiste Bóstwo, wielbimy Osób odrębność, w naturze jedność i równość w Majestacie)”.
Z tej jedności natury w troistości Osób to wynika, że Osoby Boskie znajdują się nawzajem w sobie, to jest Ojciec jest całkiem w Synu i w Duchu Świętym, Duch Święty jest także w Ojcu i Synu; żadna z Osób nie jest zewnątrz drugich. Dlatego Zbawiciel rzekł: „Ja i Ojciec jedno jesteśmy.(…) Ojciec jest we Mnie, a Ja w Ojcu” (J 10, 30-38).
Chociaż wszystkie doskonałości i wszystkie działania na zewnątrz wspólne są Trójcy Przenajświętszej, jednakże, w przyjętym sposobie mówienia, Bogu Ojcu szczególniej przypisuje się dzieła wszechmocności, a zwłaszcza stworzenie świata, dlatego iż jest pierwotnym źródłem dwóch innych Osób. Bogu Synowi przypisuje się dzieła mądrości, a szczególnie odkupienie świata, ponieważ Ojciec zrodził Go przez poznanie samego siebie, i stąd Syn nazywa się także obrazem, albo wiecznym Słowem Boga Ojca, a także z tego powodu iż Bóg Syn stawszy się człowiekiem, przez mądrość krzyża oświecił świat pozostający w ciemnościach błędów i grzechu i wskazał mu drogę zbawienia. Bogu Duchowi Świętemu przypisuje się dzieła miłości, a szczególnie dzieła naszego uświęcenia, dlatego że pochodzi ze wzajemnej ku sobie miłości Ojca i Syna, i że mocą nieskończonej Boskiej miłości zgromadził w jedność Wiary jednego powszechnego Kościoła wszystkie narody.
Wiara w tajemnicę Trójcy Św. powinna nas pobudzać do oddawania Bogu najgłębszej czci i wdzięczności, albowiem ona jest całą podstawą Boskiej naszej religii. W imię Trójcy Św. zostaliśmy odrodzeni do nowego życia na chrzcie św., i tylko ją wyznając, możemy godnie czcić Boga przez uwielbianie nieskończonej Jego dobroci, okazanej względem nas w dziele naszego stworzenia, odkupienia i uświęcenia. Bo, jak mówi św. Bernard: „Wierzyć w tajemnicę Trójcy najświętszej i przyjmować ją tak, jak Kościół święty naucza, zapewnia nam teraz bezpieczeństwo; przypatrywać się natomiast tej tajemnicy w jej głębokości i piękności, jest najwyższym stopniem chwały w życiu przyszłym” (Wykład nauki chrześcijańskiej Rzymsko-Katolickiego Kościoła, Warszawa 1885, ss. 325-327).
I. Trzy Osoby w jednej naturze Boskiej
„I rzekł [Bóg]: Uczyńmy człowieka na obraz i podobieństwo nasze ([Et dixit Deus]: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram)” (Rodz 1, 26)
„I rzekł: Oto Adam stał się jako jeden z nas (Et ait: Ecce Adam quasi unus ex nobis factus est)” (Rodz 3, 22)
„I rzekł [Pan]: (…) Przeto pójdźcie, zstąpmy, a pomieszajmy tam język ich (Et dixit [Dominus] (…) Venite igitur, descendamus et confundamus ibi linguam eorum)” (Rodz 11, 7)
„I ukazał mu się (tj. Abrahamowi – przyp. М. M.) Pan w dolinie Mambre, siedzącemu we drzwiach namiotu swego w sam upał dnia. Gdy więc podniósł oczy swe, ukazali mu się trzej mężowie, stojący blisko niego; których ujrzawszy wybiegł naprzeciw Nich z drzwi namiotu i pokłonił się do ziemi, i rzekł: Panie, jeślim znalazł łaskę w oczach Twoich, nie mijaj sługi Twego (Apparuit autem ei Dominus in convalle Mambre sedenti in ostio tabernaculi sui in ipso fervore diei. Cumque elevasset oculos, apparuerunt ei tres viri stantes prope eum; quos cum vidisset, cucurrit in occursum eorum de ostio tabernaculi, et adoravit in terram. Et dixit: Domine, si inveni gratiam in oculis tuis, ne transeas servum tuum)” (Rodz 18,1-3)
„Pan tedy spuścił na Sodomę i Gomorę deszcz siarki i ognia od Pana z nieba (Igitur Dominus pluit super Sodomam et Gomorrham sulphur et ignem a Domino de caelo)” (Rodz 19, 24)
„I rzekł: Jam jest Bóg ojca twego, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba (Et ait: Ego sum Deus patris tui, Deus Abraham, Deus Isaac et Deus Jacob)” (Wyjść 3, 6)
„Słowem Pańskim niebiosa utwierdzone są, a duchem ust Jego wszystka moc ich (Verbo Domini caeli firmati sunt, et spiritu oris eius omnis virtus eorum)” (Ps 32, 6)
„Niech nas błogosławi Bóg, Bóg nasz, niech nas błogosławi Bóg: a niech się Go boją wszystkie krańce ziemi (Benedicat nos Deus, Deus noster, benedicat nos Deus: et metuant eum omnes fines terrae)” (Ps 66, 8)
„I wołali jeden do drugiego, i mówili: Święty, Święty, Święty Pan Bóg Zastępów, pełna jest wszystka ziemia chwały Jego (Et clamabant alter ad alterum et dicebant: Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus exercituum: plena est omnis terra gloria eius)” (Iz 6, 3)
„I rzekł [Pan]: (…) Zbawię ich w Panu, Bogu ich (Et dixit [Dominus]; (…) Salvabo eos in Domino Deo suo)” (Oz 1, 6-7)
„I rzekł Pan do szatana: Niech cię zgromi Pan, szatanie! i niech cię zgromi Pan, który obrał Jeruzalem! (Et dixit Dominus ad Satan: Increpet Dominus in te, Satan, et increpet Dominus in te qui elegit Jerusalem)” (Zach 3, 2)
„A oto otworzyły się Jemu niebiosa: i ujrzał Ducha Bożego zstępującego jako gołębicę i przychodzącego nań. A oto głos z niebios mówiący: Ten jest Syn Mój miły, w którym upodobałem sobie (Et ecce aperti sunt ei caeli, et vidit Spiritum Dei descendentem sicut columbam et venientem super se. Et ecce vox de caelis dicens: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi complacui)” (Mt 3, 16-17; por. Mk 1, 10-11; Łk 3, 22)
„Idąc tedy nauczajcie wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego (Euntes ergo docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti)” (Mt 28, 19)
„I odpowiadając Anioł rzekł Jej: Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego Cię zacieni. Przeto i co się z Ciebie narodzi Święte, będzie nazwane Synem Bożym (Et respondens angelus dixit ei: Spiritus Sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi. Ideoque et quod nascetur ex te sanctum vocabitur Filius Dei)” (Łk 1, 35)
„A ja prosić będę Ojca i innego Pocieszyciela da wam, aby pozostał z wami na zawsze, Ducha prawdy (…). Lecz Pocieszyciel, Duch Święty, którego Ojciec pośle w imię moje, On was wszystkiego nauczy (Et ego rogabo Patrem, et alium Paraclitum dabit vobis, ut maneat vobiscum in aeternum, Spiritum ventatis (…). Paraclitus autem Spiritus Sanctus, quem mittet Pater in nomine meo, ille vos docebit omnia)” (J 14, 16-26)
„[Jezus] Prawicą tedy Bożą wywyższony, otrzymawszy obietnicę Ducha Świętego od Ojca, zesłał Tego, którego wy widzicie i słyszycie (Dextera igitur Dei exaltatus, et promissione Spiritus Sancti accepta a Patre, effudit hunc, quem vos videtis et auditis)” (Dz Ap 2, 33)
„Łaska Pana naszego Jezusa Chrystusa i miłość Boża, i uczestnictwo Ducha Świętego niech będzie z wami wszystkimi (Gratia Domini nostri Jesu Christi et caritas Dei et communicatio Sancti Spiritus sit cum omnibus vobis)” (2 Kor 13, 13)
„A ponieważ jesteście synami, zesłał Bóg Ducha Syna swego w serca wasze wołającego: Abba, Ojcze (Quoniam autem estis filii, misit Deus Spiritum Filii sui in corda vestra clamantem: Abba, Pater) (Gal 4, 6)
„Przez Niego (tj. przez Syna – przyp. M. M.) (…) mamy dostęp w jednym Duchu do Ojca (Per ipsum (sc. Per Filium – przyp. M. M.) habemus accessum (…) in uno Spiritu ad Patrem)” (Ef 2, 18)
„Zginam kolana moje przed Ojcem Pana naszego Jezusa Chrystusa, od którego bierze swe imię wszelkie ojcostwo na niebie i na ziemi, aby wam dał według bogactw chwały swojej utwierdzić się mocą przez Ducha Jego w wewnętrznego człowieka (Flecto genua mea ad Patrem Domini nostri Jesu Christi, ex quo omnis paternitas in caelis et in terra nominatur; ut det vobis secundum divitias gloriae suae virtute corroborari per Spiritum eius in interiorem hominem)” (Ef 3, 14-16)
„Wybranym według przejrzenia Boga Ojca ku uświęceniu Ducha, ku posłuszeństwu i pokropieniu krwią Jezusa Chrystusa: Łaska i pokój niech się w was pomnaża (Electis (…) secundum praescientiam Dei Patris, in sanctificationem Spiritus, in oboedientiam et aspersionem sanguinis Jesu Christi: Gratia vobis et pax multiplicetur)” (1 P 1, 1-2)
„Przez to poznajemy, iż w Nim przebywamy, a On w nas, że z Ducha swego dał nam. A myśmy widzieli, i świadczymy, że Ojciec posłał Syna swego jako Zbawcę świata (In hoc cognoscimus quoniam in eo manemus, et ipse in nobis, quoniam de Spiritu suo dedit nobis. Et nos vidimus et testificamur, quoniam Pater misit Filium suum salvatorem mundi)” (1 J 4, 13-14)
„A Duch świadczy, że Chrystus jest prawdą. Albowiem Trójca wydaje świadectwo na niebie: Ojciec, Syn i Duch Święty, a Trójca ta jednym jest (Et Spiritus est qui testificatur quoniam Christus est veritas. Quoniam tres sunt qui testimonium dant in caelo: Pater, Verbum et Spiritus Sanctus, et hi tres unum sunt)” (1 J 5, 6-7)
„Modląc się w Duchu Świętym trwajcie w miłości Boga, oczekując miłosierdzia Pana naszego Jezusa Chrystusa ku żywotowi wiecznemu (In Spiritu Sancto orantes, vosmetipsos in dilectione Dei servate expectantes misericordiam Domini nostri Iesu Christi in vitam aeternam)” (Jud 1, 20-21)
II. Ojciec – prawdziwy Bóg
„Wstępuję do Ojca mego i Ojca waszego, Boga mego i Boga waszego (Ascendo ad Patrem meum et Patrem vestrum, Deum meum et Deum vestrum)” (J 20, 17)
„A to jest życie wieczne, aby poznali Ciebie, jedynego Boga prawdziwego, i tego, któregoś posłał, Jezusa Chrystusa (Haec est autem vita aeterna, ut cognoscant te solum Deum verum et quem misisti Jesum Christum)” (J 17, 3)
„A Słowo było u Boga (Et Verbum erat apud Deum)” (J 1, 1)
„Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, iżeś te rzeczy zakrył przed mądrymi i przewidującymi, a objawiłeś je maluczkim (Confiteor tibi, Pater Dominae caeli et terrae, quia abscondisti haec a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis)” (Mt 11, 25)
„Jeden Bóg i Ojciec wszystkich, który panuje nad wszystkimi, działa przez wszystkich i jest we wszystkich nas (Unus Deus et Pater omnium, qui est super omnes et per omnia et in omnibus nobis)” (Ef 4, 6)
„W miłosierdziu przyprowadzę ich: (…) bom się stał Izraelowi ojcem (In misericordia reducam eos, (…) quia factus sum Israeli pater)” (Jer 31, 9)
„Od tego czasu nazywaj Mię: Ojciec mój, książę panieństwa mego Ty jesteś (Amodo voca me: Pater meus, dux virginitatis meae tu es)” (Jer 3, 4)
„Tyś Panie ojciec nasz, odkupiciel nasz (Tu Domine, pater noster, redemptor noster)” (Iz 63, 16)
„Ojcze nasz, któryś jest w niebiesiech (Pater noster qui es in caelis)” (Mt 6, 9)
„Czyż nie On jest ojcem twoim, który cię posiadł i uczynił, i stworzył cię? (Numquid non ipse est pater tuus, qui possedit te et fecit et creavit te?)” (Powt Pr 32, 6)
„Otrzymaliście ducha przybrania za synów i w duchu tym wołamy: Abba (Ojcze)! (Accepistis spiritum adoptionis filiorum in quo clamamus: Abba, Pater)’’ (Rzym 8, 15)
III. Syn – prawdziwy Bóg, współistotny z Ojcem i Duchem Świętym
„Tyś jest Synem Moim, jam Ciebie dziś zrodził (Filius meus es tu: ego hodie genui te)” (Ps 2, 7)
„Rzekł Pan Panu memu: Siądź po prawicy Mojej, aż położę nieprzyjaciół Twoich podnóżkiem nóg Twoich! (…) Przy Tobie panowanie w dzień mocy Twej w blaskach świętości: z żywota przed jutrzenką zrodziłem Cię! (Dixit Dominus Domino meo: Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. (…) Tecum principium in die virtutis tuae, in splendoribus sanctorum; ex utero ante Luciferum genui te)” (Ps 109, 1-3)
„Oto panna pocznie i porodzi Syna, i nazwą imię Jego Emanuel (Ecce virgo concipiet et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emmanuel)” (Iz 7, 14)
„Albowiem Maluczki narodził się nam, i Syn jest nam dany; i stało się panowanie na ramieniu Jego, i nazwą imię Jego: Przedziwny, Radny, Bóg, Mocny, Ojciec przyszłego wieku, Książę pokoju (Parvulus enim natus est nobis et filius datus est nobis, et factus est principatus super humerum eius, et vocabitur nomen eius Admirabilis, Consiliarius, Deus, Fortis, Pater futuri saeculi, Princeps pacis)” (Iz 9, 6)
„Bóg sam przyjdzie i zbawi was. Wtedy się otworzą oczy ślepych i uszy głuchych będą otworzone. Wtedy wyskoczy chromy jako jeleń i rozwiązany będzie język niemych (Deus ipse veniet et salvabit vos. Tunc aperientur oculi caecorum, et aures surdorum patebunt; tunc saliet sicut cervus claudus, et aperta erit lingua mutorum)” (Iz 35, 4-6)
„To mówi Pan: Praca Egiptu i kupiectwo Etiopii i Sabaim, mężowie wysocy do Ciebie przejdą i Twoi będą; za Tobą chodzić będą, skuci w okowy pójdą i Tobie kłaniać i modlić się będą: Tylko w Tobie jest Bóg, a nie ma poza Tobą Boga. Zaprawdę Ty jesteś Bóg ukryty, Bóg Izraelów, Zbawiciel! (Haec dicit Dotflinus: Labor Aegypti et negotiatio Aethiopiae et Sabaim viri sublimes ad te transibunt et tui erunt, post te ambulabunt, vincti manicis pergent et te adorabunt teque deprecabuntur: Tantum in te est Deus, et non est absque te Deus. Vere tu es Deus absconditus, Deus Israel, salvator)” (Iz 45, 14-15)
„Oto dni przychodzą, mówi Pan, i wzbudzę Dawidowi latorośl sprawiedliwą, (…) a to jest imię, którym zwać Go będą: Pan sprawiedliwy nasz (Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et suscitabo David germen iustum; (…) et hoc est nomen quod vocabunt eum: Dominus iustus noster)” (Jer 23, 5-6)
„Tenci jest Bóg nasz, i nie będzie poczytan żaden inny obok Niego. Ten wynalazł wszystką drogę umiejętności i podał ją Jakubowi, słudze swemu, Izraelowi, miłemu swemu. Potem na ziemi był widziany i z ludźmi obcował (Hic est Deus noster, et non aestimabitur alius adversus eum; hic adinvenit omnem viam disciplinae et tradidit illam Iacob puero suo et Israel dilecto suo. Post haec in terris visus est et cum hominibus conversatus est)” (Bar 3, 36-38)
„A gdy Jezus był ochrzczony, wnet wyszedł z wody. A oto otworzyły się Jemu niebiosa; i ujrzał Ducha Bożego zstępującego jako gołębicę i przychodzącego nań. A oto głos z niebios mówiący: Ten jest Syn Mój miły, w którym upodobałem sobie (Baptizatus autem Jesus confestim ascendit de aqua, et ecce aperti sunt ei caeli, et vidit Spiritum Dei descendentem sicut columbam et venientem super se. Et ecce vox de caelis dicens: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi complacui)” (Mt 3, 16-17)
„Odpowiadając Szymon Piotr rzekł: Tyś jest Chrystus, Syn Boga żywego (Respondens Simon Petrus dixit: Tu es Chństus Filius Dei vivi)” (Mt 16, 16)
„Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga. Wszystko się przez Nie stało, a bez Niego nic się nie stało, co się stało (In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil quod factum est)” (J 1, 1-3)
„A Słowo stało się ciałem i mieszkało między nami (Et Verbum caro factum est et habitavit in nobis)” (J 1, 14)
„Albowiem tak Bóg umiłował świat, że Syna swego jednorodzonego dał, aby każdy, który wierzy weń, nie zginął, ale miał żywot wieczny (Sic enim Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit in eum non pereat, sed habeat vitam aeternam)” (J 3, 16)
„Dlatego tym więcej przemyśliwali Żydzi, jak Go (tj. Jezusa) zabić, że nie tylko naruszał szabat, ale i Boga nazywał Ojcem swoim, czyniąc się równym Bogu (Propterea ergo magis quaerebant eum Iudei interficere, quia non solum solvebat sabbatum, sed et patrem suum dicebat Deum, aequalem se faciens Deo)” (J 5, 18)
„Rzekł im Jezus: Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam, pierwej nim Abraham był, Jam jest (Dixit eis Jesus: Amen, amen, dico vobis, antequam Abraham fieret, ego sum)” (J 8, 58)
„Ja i Ojciec jedno jesteśmy (Ego et Pater unum sumus)” (J 10, 30)
„Wierzycie w Boga i we Mnie wierzcie (Creditis in Deum, et in me credite)” (J 14, 1)
„Wszystko, cokolwiek ma Ojciec, Moim jest (Omnia quaecumque habet Pater mea sunt)” (J 16, 15)
„A od powiadając Tomasz rzekł Mu: Pan mój i Bóg mój (Respondit Thomas et dixit ei: Dominus meus et Deus meus!)” (J 20, 28)
„Was Duch Święty ustanowił biskupami, abyście rządzili Kościołem Bożym, który nabył Krwią Swoją (Vos Spiritus Sanctus posuit episcopos regere Ecclesiam Dei, quam acquisivit sanguine suo)” (Dz Ap 20, 28)
„Z których jest Chrystus według ciała, który jest nad wszystkim Bóg błogosławiony na wieki (Ex quibus est Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula)” (Rzym 9, 5)
„Bom jej nie otrzymał ani też nauczył się od człowieka, ale przez objawienie Jezusa Chrystusa (Neque enim ego ab homine accepi illud neque didici, sed per revelationem Iesu Christi)” (Gal 1, 12)
„Który (tj. Jezus Chrystus) mając naturę Bożą nie poczytywał Swej równości z Bogiem za przywłaszczenie (Który mając naturę Bożą i równość z Bogiem nie przywłaszczoną, nie strzegł jej zazdrośnie – tłum. ks. E.D. z j. gr.) (Qui, cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo)” (Filip 2, 6)
„Albowiem w Nim wszystkie rzeczy zostały stworzone na niebie i na ziemi, widzialne i niewidzialne, czy to trony, czy państwa, księstwa czy władze. Wszystko przez Niego i w Nim stworzone zostało, a On jest przed wszystkim i wszystko w Nim trwa (Quoniam in ipso condita sunt universa in caelis et in terra, visibilia et invisibilia, sive throni sive dominationes sive principatus sive potestates: omnes per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant)” (Kol 1, 16-17)
„Ten zaś będąc jasnością chwały i odbiciem istoty Jego, a podtrzymując wszystko słowem Swej potęgi, dokonał oczyszczenia z grzechów i zasiadł na prawicy majestatu na wysokości. (…) Bo któremóż to z aniołów powiedział kiedy (Bóg): Synem Moim jesteś, Jam Ciebie dziś zrodził? (Qui, cum sit splendor gloriae et figura substantiae eius portansque omnia verbo virtutis suae, purgationem peccatorum faciens, sedet ad dexteram maiestatis in excelsis; (…) Cui enim dixit aliquando angelorum: Filius meus es tu, ego hodie genui te?)” (Hebr 1, 3-5; por. Ps 2, 7)
„Przez to poznaliśmy miłość Boga, że oddał za nas życie Swoje (In hoc cognovimus caritatem Dei: quoniam ille animam suam pro nobis posuit)” (1 J 3, 16)
„A Duch świadczy, że Chrystus jest prawdą. Albowiem trzej są, którzy świadectwo dają na niebie: Ojciec, Słowo i Duch Święty, a Ci trzej jedno są. (…) I wiemy, że Syn Boży przyszedł i uzdolnił nas, abyśmy poznali prawdziwego Boga i złączyli się z prawdziwym Synem Jego (Et Spiritus est qui testificatur quoniam Christus est veritas. Quoniam tres sunt qui testimonium dant in caelo: Pater, Verbum et Spiritus Sanctus, et hi tres unum sunt. (…) Et scimus quoniam Filius Dei venit et dedit nobis sensum, ut cognoscamus verum Deum et simus in vero Filio eius)” (1 J 5, 6-20)
„Święty, Święty, Święty Pan Bóg Wszechmogący, który był i który jest, i który ma przyjść. (…) Godzien jesteś, Panie Boże nasz, otrzymać chwałę i cześć, i moc (Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus omnipotens, qui erat et qui est et qui venturus est. (…) Dignus es Domine Deus noster, accipere gloriam et honorem et virtutem)” (Ароk 4, 8-11)
„Oni mają jeden zamiar, a moc i władzę swą oddadzą bestii. Będą oni walczyć z Barankiem, ale Baranek ich zwycięży, bo jest Panem nad Pany i Królem królów, a ci, którzy z Nim są, są wezwani, wybrani i wierni (Hi unum consilium habent, et virtutem et potestatem suam bestiae tradent. Hi cum Agno pugnabunt, et Agnus vincet illos, quoniam Dominus dominorum est et Rex regum; et qui cum illo sunt vocati, electi et fideles)” (Ароk 17, 13-14)
IV. Duch Święty – prawdziwy Bóg, współistotny z Ojcem i Synem
„Duch Pański mówił przeze mnie, a mowa Jego przez język mój. Rzekł Bóg izraelski do mnie, mówił Mocny izraelski: Panujący nad ludźmi (Spiritus Domini locutus est per me, et sermo eius per linguam meam. Dixit Deus Israel, mihi locutus estfortis Israel dominator hominum)” (2 Król 23, 2)
„Idąc tedy nauczajcie wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego (Euntes ergo docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti)” (Mt 28, 19)
„I rzekł Piotr: Ananiaszu, czemu szatan skusił serce twoje, żebyś skłamał Duchowi Świętemu? (…) Nie ludziom skłamałeś, ale Bogu (Dixit autem Petrus: Anania, cur tentavit Satanas cor tuum mentiri te Spiritui Sancto? (…) Non es mentitus hominibus, sed Deo)” (Dz Ap 5, 3-4)
„Nie wiecie, żeście świątynią Bożą i że Duch Boży mieszka w was? A jeśli kto świątynię Bożą narusza, zatraci go Bóg. Świątynia bowiem Boża święta jest, a tą świątynią jesteście wy (Nescitis quia templum Dei estis et Spiritus Dei habitat in vobis? Si quis autem templum Dei violaverit, disperdet illum Deus. Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos)” (1 Kor 3, 16-17)
„Czyż nie wiecie, że członki wasze są świątynią Ducha Świętego, który w was jest? (…) Chwalcież i noście Boga w ciele waszym (An nescitis quoniam membra vestra templum sunt Spiritus Sancti, qui in vobis est? (…) Glorificate et portate Deum in corpore vestro)” (1 Kor 6, 19-20)
„Są różne dary łaski, lecz tenże Duch. i różne są rodzaje posług, lecz tenże Pan. I różne są rodzaje działania, lecz tenże Bóg, który sprawia wszystko we wszystkich (Divisiones vero gratiarum sunt, idem autem Spiritus. Et divisiones ministrationum sunt, idem autem Dominus. Et divisiones operationum sunt, idem vero Deus qui operatur omnia in omnibus)” (1 Kor 12, 4-6)
„Łaska Pana naszego Jezusa Chrystusa i miłość Boża, i uczestnictwo Ducha Świętego niech będzie z wami wszystkimi (Gratia Domini nostri Jesu Christi et caritas Dei et communicatio Sancti Spiritus sit cum omnibus vobis)” (2 Kor 13, 13)
„Duchem Świętym natchnieni mówili ludzie święci Boży (Spiritu Sancto inspirati locuti sunt sancti Dei homines)” (2 P 1, 21)
„Wielokrotnie i wielu sposobami mówił Bóg ongiś do ojców przez proroków (Multifariam multisque modis olim Deus loquens patribus in prophetis)” (Hebr 1, 1)
„Pilnujcie sami siebie i całej trzody, nad którą Duch Święty ustanowił was biskupami, abyście rządzili Kościołem Bożym (Attendite vobis et universo gregi, in quo vos Spiritus Sanctus posuit episcopos regere Ecclesiam Dei)” (Dz Ap 20, 28)
V. Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna[2]
„A gdy przyjdzie Pocieszyciel, którego Ja wam poślę od Ojca, Duch prawdy, który od Ojca pochodzi (Cum autem venerit Paraclitus, quem ego mittam vobis a Patre, Spiritum veritatis, qui a Patre procedit)” (J 15, 26)
„On [tj. Duch Święty[ Mnie uwielbi, albowiem z Mego weźmie, a wam oznajmi (Ille [sc. Spiritus Sanctus] me clarificabit, quia de meo accipiet, et annuntiabit vobis)” (J 16, 14)
„[Jezus] tchnął na nich i rzekł im: Weźmijcie Ducha Świętego (Insufflavit [Jesus] et dixit eis: Accipite Spiritum Sanctum)” (J 20, 22)
„Wy jednak nie w ciele jesteście, ale w duchu, jeśli tylko Duch Boży mieszka w was. A jeśli kto Ducha Chrystusowego nie ma, ten do Niego nie należy (Vos autem in carne non estis, sed in spiritu, si tamen Spiritus Dei habitat in vobis. Si quis autem Spiritum Christi non habet, hic non est eius)” (Rzym 8, 9)
„Wszystko, cokolwiek ma Ojciec, Moim jest (Omnia quaecumque habet Pater mea sunt)” (J 16, 15) (A zatem Syn posiada wszystko, co ma Ojciec, z wyjątkiem oczywiście „ojcostwa”, które nie może być Synowi udzielone. Jeśli tedy Ojciec posiada, co także [prawosławni] schizmatycy przyznają, akt tchnienia (actum spirandi), to przechodzi ten akt i na Syna, wraz z rodzeniem Syna, a więc i Syn razem z Ojcem tchnie (spirat) Ducha Świętego, czyli Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna – przyp. ks. M. S.)
VI. Wspólność, posłannictwo i działalność Trzech Osób Boskich
„Albowiem cokolwiek On [tj. Ojciec] czyni , to także i Syn czyni (Quaecumque enim ille [sc. Pater] fecerit, haec et Filius similiter facit)” (J 5, 19)
„Lecz gdy nastała pełność czasu, zesłał Bóg Syna swego (At ubi venit plenitudo temporis, misit Deus Filium suum)” (Gal 4, 4)
„Nie wiecie, żeście świątynią Bożą i że Duch Boży mieszka w was? (Nescitis quia templum Dei estis et Spiritus Dei habitat in vobis?)” (1 Kor 3, 16-17)
„Moja nauka nie jest moją, ale Tego, który mię posłał (Mea doctrina non est mea, sed eius qui misit me)” (J 7, 16)
„A gdy was wydadzą nie myślcie, jak albo co byście mówić mieli; bo wam będzie dane onej godziny, co byście mówili. Albowiem nie wy jesteście, którzy mówicie, ale Duch Ojca waszego, który mówi w was (Cum autem tradent vos, nolite cogitare quomodo aut quid loquamini; dabitur enim vobis in illa hora quid loquamini. Non enim vos estis qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri qui loquitur in vobis)” (Mt 10, 19-20)
„Albowiem ten Duch daje świadectwo duchowi naszemu, iż jesteśmy synami Bożymi (Ipse enim Spiritus testimonium reddit spiritui nostro, quod sumus filii Dei)” (Rzym 8, 16)
„A namaszczenie, które od Niego otrzymaliście, niechaj w was trwa. I nie potrzebujecie, aby was kto pouczał, ale skoro namaszczenie Jego poucza was o wszystkim, jest ono prawdziwe i nie masz w nim kłamstwa. Jako was pouczyło, tak w tym trwajcie (Et vos unctionem quam accepistis ab eo, maneat in vobis. Et non necesse habetis ut aliquis doceat vos; sed sicut unctio eius docet vos de omnibus, et verum est, et non est mendacium. Et sicut docuit vos, manete in eo)” (1 J 2, 27)
„I dam im serce jedno, i ducha nowego dam do wnętrzności ich, i odejmę serce kamienne z ciała ich, a dam im serce mięsiste, żeby chodzili według przykazań Moich i strzegli sądów Moich i pełnili je; aby Mi byli ludem, a Ja bym im był Bogiem (Et dabo eis cor unum et spiritum novum tribuam in visceribus eorum et auferam cor lapideum de carne eorum et dabo eis cor carneum, ut in praeceptis meis ambulent et iudicia mea custodiant faciantque ea, et sint mihi in populum, et ego sim eis in Deum)” (Ez 11, 19-20)
„I będzie potem: Wyleję Ducha Mego na wszelkie ciało i prorokować będą synowie wasi i córki wasze; starcom waszym sny się śnić będą, a młodzieńcy wasi widzenia oglądać będą. Lecz i na sługi Moje i na służebnice w owe dni wyleję Ducha Mego (Et erit post haec: Effundam Spiritum meum super omnem carnem; et prophetabunt filii vestri et filiae vestrae; senes vestri somnia somniabunt, et iuvenes vestri visiones videbunt. Sed et super servos meos et ancillas in diebus illis effundam Spiritum meum)” (Joel 2, 28-29)
„Są różne dary łaski, lecz tenże Duch (Divisiones vero gratiarum sunt, idem autem Spiritus)” (1 Kor 12, 4)
„A owocem Ducha jest: miłość, wesele, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wspaniałomyślność, łaskawość, wiara, skromność, wstrzemięźliwość, czystość (Fructus autem Spiritus est caritas, gaudium, pax, patientia, benignitas, bonitas, longanimitas, mansuetudo, fides, modestia, continentia, castitas)” (Gal 5, 22-23)
„I spocznie na nim Duch Pański: Duch mądrości i rozumu, Duch rady i mocy, Duch umiejętności i bogobojności, i napełni go Duch bojaźni Pańskiej (Et requiescet super eum Spiritus Domini: Spiritus sapientiae et intellectus, Spiritus consilii et fortitudinis, Spiritus scientiae et pietatis, et replebit eum Spiritus timoris Domini)” (Iz 11, 2-3)
Przypisy:
1.„O naturze jakiejś rzeczy mówimy, ilekroć tę rzecz (istotę) rozpatrujemy jako zasadę działania. Naturę Boga można rozpatrywać dwojako: jako zasadę działania Boga na zewnątrz (Bóg jako Pierwsza Przyczyna wszystkich rzeczy stworzonych, Bóg jako źródło Łaski itp.), albo jako zasadę działania wewnętrznego (Bóg jako Nieskończona Prawda przenikająca samego siebie, Bóg jako najwyższe Dobro umiłowane w swej Miłości Nieskończonej). Mówiąc „Bóg jest jedyny w naturze”, wyrazem natura posługujemy się w obu powyższych znaczeniach. Bardziej skomplikowany jest sens wyrazu osoba. W starożytności początkowo nazwą persona (= osoba) oznaczano rolę, jaką artyści odgrywali w teatrze. Obecnie nazwy osoba używają także prawnicy na oznaczenie jednostki lub też pewnego zespołu ludzi, którzy posiadają jakieś szczególne uprawnienia (tzw. Osoba prawna albo moralna). U szczytu wszystkich osób moralnych znajdują się: Kościół w porządku Łaski oraz Państwo w porządku natury. Czasem nazwą osoba posługujemy się na oznaczenie czyjejś godności, mówiąc: dostojna osoba. Do wszystkich tych znaczeń nazwa osoba stosuje się tylko w przenośni. Właściwe znaczenie tej nazwy określa filozofia: osobą nazywamy osobnika rozumnego. W traktatach teologicznych o Trójcy Świętej i o Chrystusie nazwę osoba stosujemy w znaczeniu ścisłym. Musimy więc obecnie rozpatrzyć poszczególne wyrazy wchodzące do definicji osoby. Powiedzieliśmy, że osobą jest osobnik. Znaczy to, że po pierwsze np. ludzką osobą jest konkretny człowiek (Piotr, Jan, Stanisław…), a nie rodzaj ludzki (tzw. natura gatunkowa), ani też jakieś abstrakcje (cnota, sztuka, religia…). Po drugie osobnikiem nazywamy tu naturę konkretną, całkowitą, a nie np. głowę czy nogę człowieka oraz nie samą tylko duszę czy ciało, lecz duszę wraz z ciałem. Dlatego po śmierci nieśmiertelna jest dusza osoby człowieka, sama zaś osoba człowieka ponownie zaistnieje dopiero po zmartwychpowstaniu ciała. Wreszcie po trzecie osobnikiem jest indywiduum, czyli byt w sobie niepodzielny, oraz odrębnie istniejący od każdego innego bytu. (Dlatego np. stos kamieni nie jest indywiduum, ponieważ jest podzielny. Ale również i natura ludzka w Chrystusie nie stanowi indywiduum, ponieważ nie istnieje odrębnie od Boskiej Jego Osoby). Jeśli osobnik obok powyższych trzech cech ma naturę rozumną, nazywamy go osobą. Trzy powyższe cechy sprawiają, że osobę znamionuje odrębne istnienie od wszystkich innych osób i osobników. Indywidualna i odrębna natura osoby czyni ją podmiotem praw i obowiązków, jest bowiem bytem samoistnym i samowładnym jako przedmiot świadomego i wolnego działania. Krótko mówiąc, osobą jest ktoś ze względu na odrębne i niepodzielne istnienie swej istoty oraz ze względu na rozumną naturę. Ale trzeba pamiętać, że chodzi tu o naturę rozumną, nie zaś o czynność myślenia. I tak np. niemowlę lub człowiek we śnie nie wykonują samej czynności myślenia świadomego, są jednak osobami. Od czasów Locke‘a nowsi filozofowie popełniają błąd, określając osobę jako substancję świadomą. W takiej definicji osoby umieszczają oni tytko jeden z istotnych elementów osoby, tj. rozumowość natury, pomijają zaś podłoże substancjalne, czyli osobnika. Błąd definicji osoby przez świadomość uwidacznia się wyraźnie w teologii; w Bogu są trzy Osoby, a przecież tylko jedna świadomie działająca natura. Chrystus zaś jest jedną Osobą, a przecież działającą według dwu różnych sposobów świadomego działania stosownie do dwu różnych natur: Boskiej i ludzkiej. Zasadnicza jest różnica między osobą ludzką a Osobą w Bogu. Wyżej powiedzieliśmy że każda osoba ludzka także według konkretnej natury różni się od wszystkich innych osób i osobników. Natomiast w Bogu zachodzi realna różnica tylko między trzema Osobami, w każdej zaś z tych Osób jest jedna i ta sama natura Boska. Podstawą różnicy między Osobami Boskimi jest pochodzenie: Bóg Ojciec daje pochodzenie Synowi, przeto Syn, jako że pochodzący, jest realnie różny od Ojca. Również Ojciec i Syn odwiecznie są [zasadą albo] początkiem (w znaczeniu łacińskiego principium, a nie initium) w stosunku do Ducha Świętego, a przeto Duch Święty, jako pochodzący, jest realnie różny od Ojca i Syna. Chociaż więc Ojciec i Syn, i Duch Święty pod względem natury są jednym i tym samym Bogiem, pod względem jednak osoby są trzema Osobami, a niejedną osobą, ponieważ przeciwstawienie dającego pochodzenie i pochodzącego wprowadza między nimi realną różnicę. Tłumacząc realną różnicę Osób Boskich relacją (stosunkiem) ich wzajemnego pochodzenia, pozostajemy w zgodzie z monoteistyczną koncepcją. Albowiem monoteizm albo politeizm dotyczy bytowania Boga w naturze, a nie relacji osobowych, jedna zaś natura może istnieć w wielu osobach; np. gatunkowo jedna natura ludzka znajduje się w wielu ludziach, czyli w wielu konkretnych naturach ludzkich, więc i w osobach ludzkich. Z nieskończonej doskonałości natury Bożej wynika, że niemożliwa jest inna taka natura. Ale również nieskończoną doskonałością natury Bożej jest to, że z zachowaniem liczbowej tożsamości może ona udzielić się więcej niż jednej osobie, pod warunkiem, że elementem wyodrębniającym poszczególne Osoby nie jest absolutna treść nazwy natura, lecz stosunek przeciwstawienia pochodzeniowego. Liczby tych osób rozum ludzki o swych silach przyrodzonych nie jest w stanie ustalić. Dopiero Objawienie poucza, że Bóg jedyny w naturze jest troisty w Osobach. (…) Tajemnica Trójjedni nie sprzeciwia się rozumowi, czyli nie narusza zasady sprzeczności. To tylko zawierałoby w sobie sprzeczność, co byłoby jedno i troiste pod tym samym względem. Albowiem poprawnie sformułowana zasada sprzeczności brzmi: to samo naraz i pod tym samym względem nie może być i nie być. Ale Bóg jest jedyny pod względem natury, podczas gdy troisty jest pod względem Osób. A więc pod innym względem jest troisty, a pod innym jest jeden. Nazwom zaś osoba r natura nawet w odniesieniu do Boga odpowiada znaczenie niejednakowe”. – Ks. W. Pietkun, Dogmatyka katolicka, Warszawa 1954, ss. 126-132.
2.Prawda o odwiecznym pochodzeniu Ducha Świętego od Ojca i Syna (jako od jednej zasady) jest dogmatem Wiary uroczyście orzeczonym na dwóch soborach powszechnych: Lyońskim II (1274) i Florenckim (1439). Zob. Breviarium Fidei, IV, 36-44; Denzinger-Bannwart, nn. 460 i 691; P. kard. Gasparri, Katechizm katolicki, Warszawa 1999, ss. 168-170. Orzeczenia te oparte są na nauczaniu miarodajnych świadków Tradycji, jakimi są Ojcowie Kościoła, które to nauczanie krótko i trafnie podsumował kard. Bessarion w słynnej mowie dogmatycznej na Soborze Florenckim (Hardouin, Conciliorum collectio…, t. IX, s. 367): „Ojcowie łacińscy bardzo jasno i wymownie uczą, że Duch Święty pochodzi od Syna i Syn tak jak i Ojciec są Jego principium (zasadą, początkiem). Wykazaliśmy dalej, że Ojcowie wschodni nie inaczej jak zachodni to samo mówią, gdy jedni mówią, że Duch od Ojca przez Syna pochodzi, inni [zaś że] od Ojca i Syna i że jest od obydwóch, a przez to wyraźnie uczą, że jest także od Syna”. – Cyt. za: Ks. M. Sieniatycki, Zarys dogmatyki katolickiej, t. I: O Bogu Jednym i Trójosobowym, Kraków 1933, ss. 281-282; Por. L. Billot SI, De Deo uno et trino, t. II: De Trinitate personarum, Rzym 1893, ss. 20S-232; M. Jugie, De processione Spiritus Sancti ex fontibus Revelationis et secundum Orientales dissidentes, Rzym 1936.
3.Tekst modlitw według: Odpusty. Podręcznik dla duchowieństwa i wiernych, opracował ks. A. Arndt SI, Kraków 1890, ss. 108-113; Enchiridion Indulgentiarum. Preces et pia opera in favorem omnium christifidelium vel quorumdam coetuum personarum indulgentiis ditata et opportune recognita, Typis Polyglottis Vaticanis – AD 1952, ss. 3-22.
Modlitwy do Trójcy Przenajświętszej[3]
1. In nomine Patris, † et Filii, et Spiritus Sancti. Amen.
2. Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto. Sicut erat in principio, et nunc, et semper: et in saecula saeculorum. Amen.
3. Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth: pleni sunt caeli et terra gloria tua.
4. Te Deum Patrem ingenitum, te Filium unigenitum, te Spiritum Sanctum Paraclitum, sanctam et individuam Trinitatem, toto corde et ore confitemur, laudamus atque benedicimus.
5. a) O sanctissima Trinitas, adoro te habitantem per gratiam tuam in anima mea.
b) O sanctissima Trinitas, habitans per gratiam tuam in anima mea, fac ut magis ac magis amem te.
c) O sanctissima Trinitas, habitans per gratiam tuam in anima mea, magis magisque sanctifica me.
d) Mane mecum, Domine, sis verum meum gaudium.
6. a) Sanctus Deus, Sanctus fortis, Sanctus immortalis, miserere nobis.
b) Tibi laus, tibi gloria, tibi gratiarum actio in saecula sempiterna, o beata Trinitas.
7. Sancta Trinitas, unus Deus, miserere nobis.
8. Sanctissima Trinitas, adoramus te et per Mariam rogamus te. Da omnibus unitatem in fide eamque fideliter confidenti animum.
9. In te credo, in te spero, te amo, te adoro, beata Trinitas unus Deus, miserere mei nunc et in hora mortis meae et salva me.
10. Omnipotentia Patris, adiuva fragilitatem meam et e profundo miseriae eripe me.
1. W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen.
2. Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu. Jak było na początku, teraz i zawsze i na wieki wieków. Amen.
3. Święty, Święty, Święty Pan Bóg Zastępów: pełne są niebiosa i ziemia chwały Twojej.
4. Ciebie Boże Ojcze niezrodzony, Ciebie Panie Synu Jednorodzony, Ciebie Duchu Święty Pocieszycielu, Świętą i nierozdzielną Trójcę, całym sercem i ustami wyznajemy, wychwalamy i błogosławimy.
5. a) O Przenajświętsza Trójco, wielbię Ciebie zamieszkującą przez Łaskę Twoją w duszy mojej.
b) O Przenajświętsza Trójco, zamieszkująca przez Łaskę Twoją w duszy mojej, spraw, abym Cię więcej i więcej miłował.
c) O Przenajświętsza Trójco, zamieszkująca przez Łaskę Twoją w duszy mojej, więcej i więcej uświęć mnie.
d) Pozostań ze mną, Panie, bądź prawdziwą radością moją.
6. a) Święty Boże, Święty Mocny, Święty Nieśmiertelny, zmiłuj się nad nami.
b) Tobie sława, Tobie chwała, Tobie dziękczynienie po wieczne czasy, o Błogosławiona Trójco.
7. Święta Trójco, jedyny Boże, zmiłuj się nad nami.
8. Przenajświętsza Trójco, wielbimy Ciebie i przez Maryję prosimy Cię: daj wszystkim jedność w wierze i ducha jej wiernego wyznawania.
9. Wierzę w Ciebie, ufam Tobie, miłuję Cię, wielbię Ciebie, Błogosławiona Trójco jedyny Boże; zmiłuj się nade mną teraz i w godzinę mej śmierci i zbaw mnie.
10. O wszechmocności Boga Ojca, wesprzyj ułomność moją i wyrwij mię z przepaści nędzy.
Cytaty z Pisma świętego: Pismo święte Starego Testamentu w przekładzie polskim x. Jakuba Wujka SI, Kraków 1956; Pismo święte Nowego Testamentu. Wstęp, nowy przekład z Wulgaty, komentarz przez ks. Eugeniusza Dąbrowskiego, Poznań 1958; Nowy Testament w przekładzie polskim x. Jakuba Wujka SI, Kraków 1936; Pismo święte Nowego Testamentu. Wstęp, nowy przekład z języka greckiego, komentarz przez ks. Eugeniusza Dąbrowskiego, Poznań 1961; Biblia Sacra iuxta Vulgatae exemplaria et correctoria romana denuo edidit Aloisius Claudius Fillion, Paryż [1889]; Bibliorum Sacrorum iuxta Vulgatam Clementinam nova editio. Curavit Aloisius Gramatica, Watykan 1951.
Tytuły rozdziałów i układ cytatów biblijnych zestawiono na podstawie następujących dzieł:
Ks. F. St. Feldheim, Skarbiec Pisma świętego. Konkordancja rzeczowa, Kielce 1924.
Ks. P. Lewandowski, Prawdy wiary i obyczajów oparte wyłącznie na Piśmie św., Nowy Sącz 1893.
H. Marcellius SI, Theologia Scripturae Divinae [w:] J. P. Migne, Scripturae Sacrae Cursus Completus, t. I, Paryż 1839, ss. 907-1204.
Christianus Pesch SI, Praelectiones Dogmaticae, I-II: De Deo uno secundum naturam. De Deo trino secundum personas, Herder 1914.
Opracował: Marius Marcoviensis.
Zawsze Wierni, nr 39, 03-04.2001, s. 148.