Już w pierwszych wiekach rozwoju chrześcijaństwa rozwinęło się dużo form kultu Bożego. Liczba liturgii stopniowo rosła, będąc wyrazem bogactwa tradycji poszczególnych Kościołów lokalnych i zakonów. Dążąc, na przestrzeni dziejów, do ujednolicenia sposobów sprawowania Najświętszej Ofiary, następcy św. Piotra zachowywali odrębność starożytnych i czcigodnych obrządków – stąd też do Soboru Watykańskiego II w Kościele zachodnim istniała, równolegle z klasyczną Mszą św. łacińską (trydencką), pewna liczba rytów, dziś, w „dobie pluralizmu” i „pojednanej różnorodności”, praktycznie nieobecnych.
Liturgie wschodnie pod względem liczby obrządków przewyższają liturgie Zachodu. Jak pisał abp Julian Nowowiejski w swoim wybitnym dziele o historii liturgii katolickiej pt. Msza święta, „co najwięcej wpłynęło na tę rozmaitość obrządków, to głownie herezje, które przez trzy wieki Kościół na wschodzie dzieliły”. Istotnie, część prezentowanych tu rytów to liturgie grup schizmatyków, które w różnym czasie powróciły do jedności Kościoła katolickiego, zawierając unię z Rzymem (przykładowo Maronici uczynili to w 1181 r., Rusini w 1596 r., w 1725 r, Melchici w Syrii etc.).
W latach przed Soborem Watykańskim II istniało dwanaście głównych rytów wschodnich; istnieją one nadal, ale część z nich (np. obrządek rusiński, czyli ukraiński) uległa modernizacji. Pomimo różnych języków, w jakich były i są sprawowane, oraz innych różnic, wynikających z lokalnych tradycji, wszystkie liturgie wschodnie zachowały ten sam wzorzec Mszy św.
W motu proprioSancta Dei Ecclesia z 25.03.1938 r. Ojciec Święty Pius XI pisał: „(…) poszczególne księgi tych różnych liturgii przez swą nienaruszalność od najdawniejszych czasów, stają się niezbitym i jasnym dowodem wspólnej wiary, przez którą w zamierzchłej przeszłości chrześcijaństwa wiernie się przechowywały i zawierały te tajemnice i sakramenty, które w szczególny sposób nieprzyjaźni nowatorzy dzisiejsi podważają”.
* * *
Czarno-białe ilustracje, prezentowane w tym numerze Zawsze Wierni, pochodzą z wydanej w 1960 r. książki ks. N. Liesela, The Eastern Catholic Liturgies. Zdjęcia były robione w latach 50-tych w Rzymie. Numeracja zdjęć odpowiada chronologicznemu układowi obrzędów Mszy św.
Koptowie to potomkowie starożytnych Egipcjan. Początkowo chrześcijańscy Koptowie podlegali patriarsze z Aleksandrii i używali aleksandryjskiej liturgii św. Marka w języku greckim. W V w. większość Koptów, wyznając herezję monofizytyzmu odpadła od Kościoła i dopiero w XVIII w. mała grupka nawróciła się na katolicyzm.
Patriarcha koptyjski rezyduje w Kairze; w latach 60-tychbyło blisko 20 biskupów, ok. 900.000 wiernych oraz ok. 300 mnichów w 8 klasztorach. Liturgia (oprócz konsekracji) sprawowana jest w języku arabskim.
Kościół etiopski podlegał patriarsze z Aleksandrii; kiedy ten popadł w V w. w herezję monofizytyzmu, pociągnął za sobą i etiopskich chrześcijan. Dopiero w XIX w. katolickim misjonarzom udało się na trwałe nawrócić grupę abisyńczyków.
Centrum katolicyzmu w Etiopii znajduje się w Asmarze, stolicy Erytrei; drugi egzarchat znajduje się w Addis-Abebie. W latach 60-tych w Etiopii było 2 biskupów tamtejszego obrządku i ok. 50.000 wiernych.
Liturgia sprawowana jest w języku staroetiopskim.
Syryjczycy – w sensie kościelnym – są potomkami chrześcijan aramejskich ze starożytnej Syrii, którzy zachowali wczesnochrześcijański ryt Mszy św. z Antiochii. Obecnie zamieszkują głownie terytorium Iraku. W V w. syryjczycy popadli w herezję monofizytyzmu i nazwali się jakobitami (od imienia głównego propagatora tej herezji wśród nich, mnicha Jakuba Baradai); dopiero w XVI w. nawróciło się kilku biskupów i patriarcha. Po prawie 100 latach prześladowań ze strony jakobitów syryjscy katolicy założyli patriarchat (obecnie ma siedzibę w Bejrucie). W latach 60-tych było 87.000 wiernych. Liturgia sprawowana jest w języku aramejskim, którym mówił nasz Pan Jezus Chrystus.
Historia katolickiego obrządku malankarskiego sięga lat 30-tych XX w. Grupa 35.000 jakobitów (patrz ramka na s. 94) z Wybrzeża Malabarskiego powróciła do Kościoła katolickiego. Aby odróżnić się od malabarczyków, którzy pozostali w schizmie, wierni przyjęli nazwę „malankaresów”. Ich obrządek, podobny do malabarskiego (patrz s. 108-109) jest odmianą rytu syryjskiego. W latach 60-tych było 108.000 wiernych i 180 kapłanów. Patriarcha (arcybiskup) rezyduje w Trivandrum (Indie).
Liturgia sprawowana jest w języku malayalam (lokalnym), częściowo w syryjskim. Ryt malankarski jest najbogatszy w symbolikę spośród wszystkich rytów wschodnich.
Maronici, podobnie jak chrześcijanie syryjscy i melchiccy, są potomkami aramejskich chrześcijan ze starożytnej Syrii. W V w., kiedy głoszona była herezja monofizytyzmu, wokół mnicha Marona uformowała się grupa głosząca monoteletyzm. Kiedy pogląd ten został potępiony na soborze w Konstantynopolu (681), maronici – zaprzeczając schizmie – pozostali przy nim. W ten sposób w VIII w. w Syrii istniały trzy grupy: maronici, melchici i jakobici, z których każda uważała dwie pozostałe za heretyckie… W 1181 r., podczas wypraw krzyżowych, wszyscy maronici powrócili do Kościoła katolickiego.
Patriarcha rezyduje w Bejrucie; w latach 60-tych było 355.000 katolików tego rytu.
Liturgia w języku greckim rozwinęła się początkowo w Antiochii; szybko rozprzestrzeniła się w Syrii i Palestynie. Jej autorstwo przypisuje się św. Jakubowi, kuzynowi Pana Jezusa, pierwszemu biskupowi Jerozolimy; została ułożona w języku syryjskim i później przetłumaczona. Do liturgii św. Jakuba w jęz. greckim dodano następnie modlitwy i formuły greckie z rytu bizantyjskiego. Większość chrześcijan obrządku greckiego pozostaje w schizmie. Po rozłamie w 1054 r. kilkakrotnie czynione były próby trwałego przywiedzenia Greków do jedności z Kościołem katolickim, ale po upadku Konstantynopola spotykały się z wrogością patriarchów prawosławnych.
Syria i Egipt były prowincjami rzymskimi, ale tamtejsze Kościoły były niezależne od patriarchy w Bizancjum, podlegając własnym patriarchom w Antiochii i Aleksandrii. Miały one własne liturgie, sprawowane w języku greckim oraz syryjskim i koptyjskim. W V w. większość tych chrześcijan popadła w herezję monofizytyzmu; wiernych Rzymowi nazywano „melchitami”, czyli „ludźmi króla” (tj. władcy Bizancjum). Także oni przyłączyli się później (w XI w.) do schizmy. W 1701 r. dwóch biskupów w tajemnicy zawarło unię z Rzymem. Patriarcha melchicki rezyduje w Damaszku. W latach 60-tych katolików tego rytu było 230.000.
Historia katolickiego obrządku rosyjskiego sięga IX w. i „Apostołów Słowian” – śś. Cyryla i Metodego. Nawrócili oni Morawy i uzyskali zezwolenie Stolicy Apostolskiej na odprawianie Mszy św. rytu łacińskiego w języku słowiańskim (starocerkiewnym). Po śmierci św. Metodego w 885 r. Msza słowiańska była zakazana na Morawach; chrześcijanie przywiązani do tego obrządku emigrowali; równocześnie obrządek ten przyjęli Rosjanie. Po przystąpieniu Rusi do schizmy przetrwały – aż do rewolucji bolszewickiej – skupiska katolików obrządku rosyjskiego, głównie w dużych miastach. W 1948 r. było ich już tylko ok. 3000.
Chaldejczycy są potomkami plemion babilońskich i syryjskich ze wschodniej Syrii, przemieszanymi z mieszkańcami Kurdystanu. W V w. chrześcijanie obrządku chaldejskiego ustanowili niezależną strukturę kościelną w państwie perskim – oraz zaczęli głosić nestorianizm. Prowadząc olbrzymią pracę misjonarską, do XIII w. nawrócili na chrześcijaństwo 50 mln ludzi; diecezje chaldejskie sięgały Chin, Mongolii i płd. Indii. W XIV w. zostały one jednak zniszczone przez Tatarów. W XV w. część chaldejczyków powróciła do Kościoła katolickiego. W latach 60-tych było ich 200.000.
Patriarcha chaldejski rezyduje w Bagdadzie.
Jak głosi tradycja, św. Tomasz Apostoł zaniósł naukę Chrystusa do Indii; najprawdopodobniej jednak chrześcijaństwo dotarło tam dopiero z wiernymi obrządku chaldejskiego. Ok. 1500 Portugalczycy nawrócili ich do Kościoła katolickiego, ale podjęli niefortunne próby latynizacji ich rytu. Ok. 1650 r. doprowadziło to do schizmy, jednak po 10 latach karmelici włoscy nawrócili połowę schizmatyckich malabarczyków. Zdjęcia prezentują liturgię tej właśnie grupy (zob. też ryt malankareski – ss. 96-97). Obrządek malabarski nazywany jest też czasem „syro-malabarskim”, chociaż nie jest to ryt syryjski, ale częściowo zlatynizowany ryt chaldejski. Liczba wyznawców w latach 60-tych wynosiła 1,4 mln.
Ormianie zetknęli się z chrześcijaństwem już w I w.; w III w. stało się ich religią państwową. W V w. popadli w herezję monofizytyzmu i dopiero w XVI w. duża ich grupa powróciła do Kościoła katolickiego. Wskutek prześladowań tureckich w latach 1915-1918 wielu Ormian zginęło, wielu uciekło – i obecnie najwięcej katolików rytu ormiańskiego mieszka w Syrii i USA. W latach 60-tych żyło 100.000 katolików i 2,5 mln schizmatyków ormiańskich; obydwie grupy mają w zasadzie tę samą liturgię.
Patriarcha ormiański rezyduje w Bejrucie.
Zawsze Wierni, nr 39, 03-04.2001, s. 89.